TerraNova
New member
Tamer IŞITIR
Sabancı Üniversitesi her insanın bildiği üzere Türkiye’nin en savlı üniversitelerinden. Her yıl ülkenin en parlak öğrencilerini bünyesine katıyor. Üniversitenin kuruluşunda yer aldıktan daha sonra İsviçre’de akademik çalışmalarını sürdüren, akabinde 2018’de Türkiye’ye dönerek üniversitenin başına geçen Prof. Dr. Yusuf Leblebici, dünya üniversitelerini kendilerine referans alarak, global çapta araştırmalara odaklandıklarını söylüyor.
Sabancı Grubu’nun kompozit alanındaki yetkinliklerini destekleyerek, o birikimi global işbirlikleriyle otomotivden havacılığa kadar biroldukça kesime taşıdıklarını kaydeden Prof. Leblebici, yeni kurulan Türkiye Uzay Ajansı’nın da birinci proje ortaklarından oldukları bilgisini veriyor. Eğitim teknolojisi altyapısıyla öne çıkan Dijital Kampüs’ün faaliyete geçmesiyle, sanayi partnerleriyle bağlarını daha da güçlendirdiklerini anlatan Prof. Leblebici, İstanbul Siyasetler Merkezi (İPM) ve Eğitimde Islahat Teşebbüsü (ERG) üzere üniversite himayesindeki platformlarla toplumsal sorunları çözmeye yönelik teklif ve uygulamalar geliştirdiklerini, bu tarafıyla kendini “fildişi kuleye” hapsetmeyen bir üniversite yarattıklarının altını çiziyor.
Türkiye’deki üniversitelerin nitelik problemine dikkat çeken Sabancı Üniversitesi Rektörü, 200’den çok üniversitenin tıpkı hedefl ere yürümesinin mümkün olmadığını vurgulayarak, yükseköğrenim sistemine araştırma, lokal muhtaçlıkları karşılama ve meslek insanı yetiştirme işlevleri çerçevesinde “hedef çoğullaması” önerisi getiriyor. Altunizade’de yeni faaliyete geçen Dijital Kampüs’te bir ortaya geldiğimiz Sabancı Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Yusuf Leblebici’yle, üniversitelerimizin gereksinim duyduğu dönüşümü ve yeni periyotta Türkiye’ye fırsatlar yaratacak alanları konuştuk.
■ Tam da Cumhuriyet’in ikinci yüzyılına yaklaşırken bilhassa ekonomimiz düşünceli bir devirden geçiyor. Eşsiz bir coğrafyada, iktisat enstrümanları açısından da çeşitliliğe sahip bir ülkeyiz. Nerede yanlış yapıyoruz, akademi özelinde mevcut durumu nasıl değerlendirirsiniz?
Potansiyelimiz olduğunu hissediyoruz ancak süratli gelişemezsek geriye düşeceğiz. Türkiye’de 200’ün üzerinde üniversite var, biz en savlı üniversitelerden biriyiz. En uygun performansımızı gösterdiğimiz durumda bile kendimizi dünya üniversiteleriyle kıyaslıyoruz. Çok süratli koşmazsak geriye düştüğümüzü görüyoruz. Bilhassa Asya üniversiteleri fazlaca süratli gelişiyor. Çin aslına bakarsan kendi başına fevkalade bir şey. Hong Kong, Japonya, Malezya, Singapur… Bu ülkelerdeki üniversitelerin kalitesi, üretkenliği, yayınları, aldığı patentler… Bu alanlarda nasıl geliştiklerini görüyoruz. Rakiplerimiz onlarsa onları referans almamız lazım. Geçmişten beri Türkiye’deki uygun üniversitelerin birçok Batı üniversitelerinden modellendi. Asya üniversitelerinin de geri kalanları birebirini yaptılar. Japonya’nın veya Singapur’un en yeterli üniversitelerine gittiğinizde, ABD üniversitelerinin bir benzerini görüyordunuz. Fakat onlar alıp geliştiriyorlar. Japonlar da aslında Amerikan modelini alıp geliştirdiler, Türkiye’ye hayli emsal öyküleri var.
■ Nedir Hocam o model?
Batının aydınlanma ihtilaliyle bilimi ön plana çıkartıp bilimsel sonuçlardan ticari ve toplumsal muvaffakiyetler yakaladığı gelişme modeli. Japonya bunun kusursuz bir örneğidir. 120 sene ortasında her insanın önüne geçecek kadar süratli koşabilmişlerdir. Bizden daha süratli koşanlar var, bu kesin. Biz Türkiye üniversiteleri olarak yavaşlarsak diğerleri önümüze geçecektir. Artık dünya çapında araştırma etkinliklerini, sanayi işbirliklerini konuşuyoruz. Bu konularda olup bitenlerin ortasında olmamız lazım. Yalnızca izleyici olarak takip ederseniz 20-30 sene geriden gelirsiniz.
‘BEN BEYİN GÖÇÜNÜN BİR FAKTÖRÜYÜM’
■ Gelecek projeksiyonu çizmek için evvel hayal etmeye çabucak sonrasında eldeki malzemeyi düzgün kullanacak bir ‘aşçılığa’ muhtaçlık var üzere geliyor. Doğal o geleceğe yürümek için de en değerlisi bir motivasyon yeşertmek gerekiyor. Genç nüfusun diğer ülkelerde yaşama isteği varken o motivasyon kanalları tıkalı üzere duruyor. Bir kesim de yurtdışına gitme sorununa şiddetle karşı. Siz bu bahse nasıl bakıyorsunuz?
Biz bunu üniversitemizde teşvik ediyoruz. Ben 40 yıllık mesleğimde beyin göçünün bir faktörüyüm.
Bilakis beyin göçünün de birden hayli sefer faktörüydüm. Doktoramı ABD’de yaptıktan daha sonra Türkiye’ye geldim. Sabancı Üniversitesi’nin birinci kuruluşunda bakılırsav yaptım. daha sonrasında 2002’de İsviçre’ye yine gittim. 2018’in sonunda şimdiki bakılırsavim için geri döndüm. Dışarıya gitmekle Türkiye’ye geri dönmek problemi aslında gereğinden çok büyütülüyor. Natürel ki insanları en verimli olabilecekleri yerlere gitmeye teşvik etmek durumundayız. örneğin bizim öğrencilerimizin, mezunlarımızın yüzde 20’den çoksı şu anda yurtharicinde. Kimi master-doktora yapıyor, kimi kendi işini kurmuş, kimi büyük şirketlerde çalışıyor. Biz bununla gurur duyuyoruz. Yurtdışına gitme olayı bizim gözümüzde mutlaka engellenecek bir durum değil.
Kendi mesleğimde de yaşadığım bir şey bu. İsviçre’de çalışırken bir ayağım daima olarak Türkiye’deydi. Buradaki üniversitelerle projeler yaptım. Türkiye’den gelen öğrencileri yetiştirdim. Buradaki beşerlerle çalışsınlar diye kendi elemanlarımı buraya gönderdiğim de oldu. Yurtharicinde olmanız yahut bir profesyonelin yurtharicinde çalışması Türkiye için handikap değil.
ASYA ÜNİVERSİTELERİNİ MODEL ALMALIYIZ
■ Hatta know-how etkileşimi yahut transferi üzere imkanlar doğuruyor. Dünya Bankası’nın yüksek teknolojili eser ihracatı bilgileri var. Singapur’un 1992’de 21.8 milyar dolar yüksek teknolojili eser ihracatı varmış. Türkiye’nin o tarihte 123 milyon dolarmış. 5-6 milyonluk ülke Singapur. Bugüne dönüp baktığımızda devasa bir ilerleme hayatışlar. Asya üniversiteleri yurtharicinden hayli yetenekli akademisyenleri transfer ederek başarmadılar bu ilerlemeyi. Bugün Amerikan üniversitelerinde okuyan öğrencilerin yüzde 44’ü Çinli öğrenciler.
Evet, ben de Asya’ya bakıyoruz derken bunu kastettim aslında. Kelam gelimi ABD üniversitelerindeki modeli birebir kopyalayacak durumda değiliz. Zira, orada 200- 300 yıllık geçmişi olan üniversiteler var. Onlar değişik dinamiklerle bugüne kadar gelmişler. Harvard’ın yalnızca bir fonu 50 milyar dolar üzere bir hacme sahip. Bir ülke bütçesi kadar neredeyse. Bizim modelimiz şu an da o olamaz. Başarılı ve gelişmekte olan Asya üniversitelerini model almamız gerekir.
■ Sabancı Üniversitesi açısından bu modelleri uyarlamak daha kolay olabilir lakin ölçeğimiz Türkiye’deki 200 üniversite olduğunda buraları daha efektif hale getirmek için ne önerebilirsiniz?
Ne yapılması gerektiğini söyleyeyim. 8 milyon öğrenciyi 200 üniversiteye böldüğünüzde üniversite başına 40 bin öğrenci düşüyor. Bu 200 üniversitenin birebir biçimde tıpkı hedefl ere gitmesi mümkün değil, manalı da değil. Bir gaye çoğullaması yapılması lazım. Gereksinimimiz bu. Birtakım üniversiteler hakikaten dünya çapında araştırma yapacak potansiyele sahiptir, onların buraya odaklanması lazım. Kimileri mahallî gereksinimlere karşılık verebilir, onların da o gereksinimlere odaklanması gerekiyor. Kimi üniversitelerin meslek insanı yetiştirmesi gerekir ki onun ismine üniversite denmez, o meslek yüksek okuludur. Meslek yüksek okulu kendi başına makus bir şey değil. Dünyanın birfazlaca ülkesinde liseden mezun olan çocukların yarısından fazlası üniversiteye değil meslek yüksek okuluna sarfiyat ve mesleklerini ellerine alarak mezun olurlar. Mezun olduklarında bir mühendisin maaşından daha düzgün maaşla hayatlarına devam ederler.
Türkiye’de o denli bir üniform sistemimiz var ki hepsine üniversite diyoruz. Hepsi de üniversite mezunu yetiştirmeye çalışıyor. Üniversiteye gelenler de bu 4 yıllık diplomayı almaya çalışıyor. Çok sayıda mezunumuz oluyor sonunda fakat bu mezunlar bir meslek sahibi olamadan hayata atılmış oluyorlar. Bizim gereksinimimiz olan aslında meslek sahibi yapabilecek bir eğitim sistemi. Aslında bunu sağlayabilmemiz için altyapı yok değil. Yalnızca bunun gerçek kurgulanması lazım. Daha yeni yeni, YÖK düzeyinda birtakım hareketleri görmeye başladık. Yavaş yavaş da olsa bu istikamette bir çeşitlendirme var.
■ Vakıf üniversitelerini ayırmak lazım ancak devlet üniversitelerini düşündüğümüzde natürel ki ODTÜ’nün odağıyla bir öteki Anadolu üniversitesinin odağı tıpkı olmayacak. Anadolu üniversiteleri nasıl bir yol izleyecek?
Onlar mahallî gereksinimlere nazaran kendi hedefl erini belirleyecekler. Bu üniversitelerin birçoğunun bulunduğu kentin lokal iktisadını sırtlaması ve oraya insan yetiştirmesi lazım. ‘X, Y, Z üniversitesinden diploma aldım’ değil, ‘bir meslek sahibi oldum ve bu meslekle çatır çatır para kazanıyorum’ diyebilecek beşerler yetiştirmek lazım. Onu yapabildiğimiz vakit bu dönüşümü sağlamış olacağız. Her sene bu kadar üniversite öğrencisini diploma sahibi yaparak birebir yere ulaşamayız.
Olayı kendimize çekersek, Sabancı Üniversitesi olarak bizim farkımız kaliteli öğrencileri alabiliyoruz. Dünyanın her tarafında başarılı olacak biçimde yetiştiriyoruz. Bunu yaparken de bu çocukları dünyaya nasıl hazırlayacağımız epeyce değerli. Örneğin epeyce âlâ bir gereç mühendisi yetiştirebiliriz, diplomasını da veririz. Kâfi mi bu, hayır. Bizim yetiştirdiğimiz insanların yalnızca en uygunu olması kafi değil artık. Zira o öğrenci tahminen 10 sene gereç mühendisliği yapacak. 11’inci sene karşısına değişik bir dünya çıkacak. Birebir şu anda yaşadığımız üzere. O dönüşüme ayak uydurabilecek donanım setine sahip olması lazım o öğrencinin. hem de güzel bir iktisat bilgisinin olması lazım. Temel disiplinleri bilmesi lazım. Psikoloji, sosyoloji, tarih bilmesi lazım. ‘Kenarda bunlar olsa da olur, olmasa da olur’ değil. Bu donanım setine sahip bir kişi olduğu vakit o kişi kendi şirketini rahatlıkla kurabiliyor. Psikoloji, sosyoloji okumuş, toplumun nasıl çalıştığını biliyor. Beşerlerle nasıl ilgi kurulacağını biliyor. Kendi köşesine hapsolmuş bir insan değil. Kendini dönüştürecek kapasiteye sahip. Biz bu biçimde bireyler yetiştiriyoruz.
Büyük sayılara gittiğimizde burada aşağı yanlışsız genişleyen bir piramit var. Piramidin alt kademesinde 8 milyona yakın öğrenci var. Bizim 5 bin öğrencimiz en dorukta olanlar. Türkiye’nin önde gelen vakıf üniversitelerinin nüfusları epey az. O az sayıdaki öğrenciyle de epeyce hoş şeyler yapmamız mümkün. Lakin genişleyen alt tabanla da ilgilenmek zorundayız. Az evvel bahsetmiş olduğumiz donanım setini tabandaki herkese yaymak mümkün mü? Bu ne derece başarılabilir, onun tartışılması lazım.
‘EĞİTİMDE ROTA DEĞİŞİKLİĞİNE İMKAN VERELİM’
■ Japonlar başarabiliyorlar mı?
Bir dereceye kadar. Lakin onun için 100 yıldır sistemlerini kuruyorlar. Eğitim sistemini ilkokuldan itibaren kurmanız lazım.
■ Okul evvelden itibaren hatta…
Bizde çocuklar aslına bakarsanız muhakkak bir rotaya giriyorlar. O rotadan üniversiteyi bitirene kadar çıkamıyorlar. Japonya’da bu biçimde değil. Almanya’da, İsviçre’de bu biçimde değil. Farklı farklı rotalar var. En başından itibaren o seçenekleri herkes biliyor, ortada rota değiştirebiliyorsunuz. Örneğin üniversite eğitimi hayal eden bir ortaokul öğrencisi bir noktada makas değiştirip ‘hayır, ben tesisat ustası olmak istiyorum, bunun okuluna gidip tesisat ustası olarak ben meslek okulunda eğitimimi tamamlayacağım’ diyor. Mühendislik eğitimi sonunda alacağından daha yüksek maaşla ömrünü devam ettiriyor. Bunlar mümkün. Bunu yapabilecek bir sistem kurmamız gerekiyor. Bu çabucak hemen Türkiye’de yapılabilmiş bir şey değil. Yalnızca üniversiteler değil. Bu 8 milyonluk büyük ve geniş taban gökten zembille inmiyor. Bunlar orta öğretimin bize verdiği öğrenciler. Her sene büyük sayıda bunlardan geliyor.
■ Her sene 2.5 milyon öğrenci üniversite imtihanına giriyor. Bunların 600-700 bini lakin yerleşiyor. Geride kalanları lise mezunu bir işsiz ordusu olarak her sene ve her sene genişliyor. Bu, piramidin en zirvesi bir tılsım ortaya koyamadığı sürece ‘Kaderinize razı olacaksınız, açılıksa açlık, işsizlikse işsizlik, dertse telaş, memnuniyetsizlikse memnuniyetsizlik’ demek oluyor. Ki fildişi kule burası aslına bakarsanız. Piramidin en doruğu olarak size bu mevzuda ne bakılırsavler düşüyor?
Evet, bu mevzuda bizim bakılırsavlerimiz var. Örneğin Eğitimde Islahat Girişimi’miz (ERG). 20 sene evvel 2003’te çalışmalarına başladı. Neredeyse üniversiteyle eş vakitli olarak kurulmuş olan epeyce oldukca pahalı bir teşebbüs; bir forum. Sabancı himayesinde gelişen lakin öteki üniversiteler, kurumlar ve özel teşebbüsün bir ortada çalıştığı bir platform. Uzun vakittir Ulusal Eğitim Bakanlığı’yla (MEB) birlikte çalışıyoruz. Fildişi kulede kalmayıp fikirler geliştirmek ve yönlendirme yapmak için elimizdeki araçlardan bir tanesi. ERG yardımıyla MEB’e yol gösterici fikirler verebiliyoruz. Teklifler getirebiliyoruz. Bunların büyük ölçüde kabul gördüğünü görüyoruz. Türkiye’de bunu yapan bu seviyede pek yer yok. ERG’nin kurucuları içinde Türkiye’de üniversite topluluğunun en önde gelen şahıslarından Üstün Ergüder Hoca var… Kurucu rektörümüz merhum Tosun Terzioğlu Hocamız var. bu biçimde beşerler tarafınca kurulmuş bir teşebbüs bu. ‘Biz en zirvedeyiz, gerisiyle ilgilenmeyelim’ demediler. ‘Bunu kurup özel dalın ve kamunun takviyesiyle fikirler oluşturalım, modeller oluşturalım, ‘the best practiseler’ oluşturalım’ dediler. ‘Bu oluşturduklarımızı öğretmen adaylarıyla atölyeler yaparak paylaşalım, Türkiye’nin dört yanında gelen ortaöğretim yahut ilköğretim öğretmenlerini bir ortaya getirerek tecrübelerimizi ve yeterli örneklerimizi onlarla paylaşıp yol gösterelim’ dediler. ERGi en güzel olduğunu sav eden bir üniversite olarak piramidin altını ibiz nasıl besleyeceğimize hoş bir örnek. İPM’nin yaptığı çalışmalar da bu cinsten çabalar. Direkt doğruya yalnızca bir raporda kalan şeyler değil. Topluma nüfuz eden çalışmalar bunlar.
TÜRKİYE’NİN ÇİP TESİSİNE GEREKSİNİMİ VAR
■ Siz üniversite olarak ileri teknolojili eser geliştirme konusunda hangi alanlara ağırlaşıyorsunuz?
Nanoteknoloji alanını örnek verebilirim. Rahatlıkla söyleyebilirim ki nanoteknoloji alanında en savlı merkez bizim yerleşkemizde. Sıhhat konusunda sensör teknolojilerine fazlaca değer veriyoruz. Kanda ya da nefeste aşikâr patojenleri süratli teşhis edebilecek nanoteknolojik sensörler… Benim öğrencilerimin yaptığı çipler içinde örneğin epilepsi hastalarının tedavisi için kullanılan implante edilebilen çipler de var. ‘Takılacak çip yaptınız mı Hocam’ derseniz, karşılığı evet. Bunu birkaç sene evvel Özgür Demirtaş Hoca yaptığı bir konuşmada anlatmış, o çalışmadan bir örnek vermişti. Bunlar fazlaca özel örnekler. Epilepsi hastasının bir kriz anında oluşan beyin dalgalarını izleyip ona bakılırsa bir ön önlem almak yahut bir sinyal, bir ihtar vermek. Yahut o epilepsi krizini hafifçel etecek bir sinyal üretmek üzere süreçler yapan çipler var. Bunlar implante ediliyor. Lakin bu son vakit içinderda konuşulan ‘Herkese çip takılacak’ çerçevesinde pahalandırılacak şeyler değil. Bunlar direkt doğruya sıhhatle ilgili şeyler. Çip teknolojisi insan bedeninde değişik yerlerde kullanılabiliyor. Bu çalışmaların çoğunluğu düzgün hedeflerle yola çıkan şeyler. Epilepsi bunlardan bir tanesi, omurilik zedelenmesi bunun öteki bir örmeği. Yürüme kabiliyetini kaybeden şahısların omurilikteki sinyallerinin onarılması için geliştirilen teknolojiler elbet düzgün örnekler.
SIHHAT VE SENSÖR TEKNOLOJİLERİ ÖNE ÇIKIYOR
■ Siz daha evvelki bir röportajınızda demiştiniz ki, ‘6-8 aylık sigara ithalatımızın karşılığı olan 300-400 milyon dolarla bir çip tesisi kurabiliriz. Bütün bölgenin muhtaçlığına yanıt vermez ancak bilhassa çip krizinin olduğu bu vakitte kendi gereksinimimizi karşılamak için acilen kurulabilir’.
Yanlışsız. Hakan Bey’lerin (Güldağ) bir Türk Elektronik Sanayicileri Derneği (TESİD) toplantısı vardı. Orada da konuşuldu. Türkiye’nin buna muhtaçlığı var. bu biçimde alanlarda bizim bir adım atmamız, devletin de dayanak vermesi lazım. TESİD toplantısını baştan sona izlerseniz orada epey pahalı bir hazirun vardı. Bütün resmi orada bakılırsabiliyorsunuz. Ne yapılacağı ortada. Yol haritası var. Bütün yatırım planıyla hatta satın alma listelerine varana kadar hazır bir yol haritası esasen var. Biz bu yol haritasını bundan 5-6 sene evvel Ankara’ya sunduk. Lakin değişik sebeplerle yeteri süratte ilerlenmedi. Yüksek teknoloji noktasında neler yapılabilir söylemiş olduğinizde o kadar fazlaca şey var ki. Hakikaten bütün yatırım planları yol haritasıyla esasen hazır. Şu anda yola çıkılmaması için sebep yok. Çip üretecek bir tesis kurdunuz. O üretim çizgisinde çalışacak insanları yetiştirecek de bir çark kurmak gerekiyor. O insanları yetiştirecek okulları desteklemek gerekiyor. Yok mu bugün, var. Bugün Türkiye’deki güzel üniversitelerin birçoğunda bu gereksinime yanıt verilebilir. Lakin öğrenciler diplomaları aldıkları anda Silikon Vadisi’ne yahut Almanya’ya Hollanda’ya gidiyorlar. Onları oraya gitmeden burada da istihdam edecek ortam hazırlamamız lazım, hepsini değilse bile bir kısmını hiç şayet olmazsa. Biz nerede kelam sahibi olabiliriz? Nanoteknolojide. Sıhhat ve sensör teknolojileri ön plana çıkıyor ve Türkiye’nin bu biçimde bir kapasitesi var. Siz hayli hoş söylüyorsunuz. Türkiye’nin sıhhat bölümü son yıllarde epey yol kat etti. bu biçimde bir ülkede süratle gelişen teknolojinin kullanılması için envai çeşit imkan var. Bizim bu sıhhat bölümüne yönelik yenilikçi tahliller getirmemiz lazım. Bunları üretip bütün dünyaya satabilir, Türkiye ortasında de kullanabiliriz.
‘Fildişi kulede oturup vaaz vermek bizim işimiz değil’
Evvelce ‘fildişi kule’ derlermiş. O fildişi kulelerimizde oturup vaaz vermek değil bizim nazaranvimiz. Direkt doğruya endüstriyle el ele ürettiklerimizi onlarla paylaşarak geliştirmek. Bu modeli biz icat etmedik, en evvel Amerikan çabucak sonrasında Avrupa ve Asya üniversiteleri bunu benimsediler. Bizim de bunu becermemiz gerekiyor. Fildişi kule problemi akademik dünya ortasında bir yergi olarak kullanılıyor ve güzel bir şey değil. aslına bakarsan kendimizi orada görmek istemiyoruz. Zira o toplumdan, endüstriden ve toplumun dinamo misyonu nazarann öbür ögelerinden izole olmak beğenilen değil.
■ Bunu Sabancı Üniversitesi Rektörü olarak söylemenizin ayrıyeten değeri var.
Katiyetle. Gerekirse sokakta, gerektiğinde üretim sınırında faaliyet göstermemiz ve öbür taraftan toplumsal alanda ses getiren çalışmaların şahsen anketini, yorumunu yapıp sonuçlarını kamuoyuyla paylaşmak gerekiyor. örneğin biz İstanbul Siyasetler Merkezi (İPM) aracılığıyla var olan sorunlara nasıl tahliller getirilebilir ve neler yapılabilir, bunlara baş yoruyoruz. İPM üniversitemizin bünyesinde bir araştırma merkezi. Uzun yıllardır fazlaca başarılı çalışmaları var. İPM takımında 20 kişi var, genç bir takım. Geniş odak alanları var. örneğin iklim ve güç politikaları… Güç siyasetlerinin iklime yansıması, iklimden de insan hareketlerine yani göç siyasetlerine tesirleri üzere sonuçları irdeliyoruz. Büyük bir silsileden bahsediyoruz aslında; bir ucunda güç var bir ucunda göç var. Kamunun daha efektif çalışabilmesi için örneğin global rekabette başarıyı nasıl artırabiliriz, rekabetçi sanayileri nasıl ortaya çıkartabiliriz, insanları nasıl yetiştirmemiz gerekir ki rekabetçi ortamda başarılı olsunlar üzere mevzuları irdeleyen, yalnızca teorik araştırma değil direkt uygulamalara ağırlaşan çalışmalar bunlar.
METAVERSE BİR GERÇEKLİK KOPMASI LAKİN…
■ Bağlantı teknolojileri alanında da bir dönüşümün ortasındayız. Metaverse diye bir şeyden bahsediyoruz artık.
Ben kendi alanım gereği bütün bu kapısı aralanan sürecin ortasında bulunuyorum. İşte çip teknolojileri. Bu alan yardımıyla buralara geldik. Ben cep telefonu kullanmadığım vakit içinderı epeyce düzgün hatırlıyorum. Bundan yalnızca 10-15 sene geriye gittiğimizde bir cep telefonuna binlerce fotoğrafın sığdırılabileceği hayal bile edilmezdi. 36’lık roll sinema kullanılan vakit içinderı çok düzgün hatırlıyorum. Hatta benim birden fazla çekmiş olduğum fotoğraf bu sinemalar üzerindedir. Buraya nasıl geldik diye bakacak olursanız, bir cep telefonunun ortasında şu anda kullanamayacağınız kadar bellek var. O belleği aşmanız gerekiyorsa direkt cloud’a bağlanıyorsunuz. Cloud’da da ömür uzunluğu dolmayacak bellek alanı var. Bunlar evvelden beri var olan şeyler değil. Bugün çift çekirdek işlemcili PC’lerin yüzüne kimse bakmıyor. 2002’lerde İsviçre’de çalışmaya başladığım devirler, birden çok core’u (çekirdeği) olan işlemci mimarileri manalı olur mu olmaz mı, bunu tartışıyorduk. Bugün artık herkes ne kullandığının farkında. Biz değişen teknolojinin imkanlarını gerçek kullanıyor muyuz? Benim kanaatim hayır. Gerçek kullanmıyoruz. Bu bellek kapasitesi, kameralardaki yüksek çözünürlük, süreç kapasitesi vs., aslında insanlara bir sanal dünya oluşturmaları için şekillendiriliyor. Metaverse aslında 1990’ların başında ortaya çıkan bir kavram. Şu an Facebook bunu markalaştırıyor. Ve bu, şu anda anlaşıldığı biçimde bu biçimde söylenmiş. Gerçeklik kavramı üzerinden bunu anlatayım. Artık sanal gerçeklik diyoruz. Yani gerçek olmayan bir gerçeklik, yani kendi ürettiğimiz gerçeklik. İşin felsefi tarafına iniyoruz burada. Gerçeklik bir tanedir. Her insan için farklı farklı yorumlanabilen, hatta herkesin kendi ürettiği gerçeklikler var ise esasen orada kopuyor iş. Şu anda biz oradayız. Bu teknoloji bize onu getiriyor. Gerçekliği kaybediyoruz. Memnunluk bununla ne derece çelişir yahut ne kadar derinlikte masraf onu bilemiyorum. Fakat ben olaya gerçeklik tarafınca bakıyorum. Bu yeni teknolojiler bizi gerçeklikten uzaklaştırıyor. Bunu yeğleyenler olabilir. Yeterli ya da makus diye bir yorum getirmiyorum buna. Kendi gerçekliği ortasında yaşamak isteyen beşerler da olabilir, bundan memnun olan beşerler da olabilir. Fakat bu yeni teknolojiler yardımıyla aslında gerçekliği kaybetmiş oluyoruz.
YENİ DÜNYANIN HAMMADDESİNE SAHİP OLMAK EN KIYMETLİ SIKINTI
Ben cep telefonu da kullanmıyorum bırakın toplumsal medyayı. Bir sabah, bir akşam arayan olmuş mu diye bakıyorum. Oluşturduğumuz yeni gerçekliklerle, gerçeklikten kopmuş başka dünyalar oluşturuyoruz. Bunlara fazlaca fazla bağımlı olmamak gerekiyor. Diğer beşerler o dünyaların ortasında keyifli olabiliyorlar. Metaverse o çeşit bir dünya. Bizler kullanıcılar olarak bilgi üretiyoruz. Bu sistemi daima olarak besliyoruz. Daima telefonunuzda fotoğraf çekip paylaştığınız anda bir kopyasını Facebook’la Twitter’la paylaşıyorsunuz. O bilgi dağarcığı daima olarak devasa bir bilgi tabanının ortasında hammadde olarak kullanılıyor. Yeni dünyanın hammaddesi data. Bu iş değişik bir yere yanlışsız gidiyor. Metaverse bir gerçeklik kopması lakin bir de işin şu tarafı var; gerçek dünya yerinde duruyor. O dünya hakkında data toplayıp onları işleyerek harikulade bir öngörü kabiliyetine sahip olabiliyorsunuz. Bu epey sıradan. ‘Yarın hava nasıl olacak’tan başlıyor, önümüzdeki seçimlerde insanların nasıl oy kullanacağına, 5-10 sene daha sonra x, y, z şirketlerinin payları nereye gidecek noktasına kadar ileriye dönük öngörü yapabilme imkanı sağlıyor. Gerçek dünya ortasında geçerliliği olan epey büyük bir güç. Bu güce sahip olmak bundan daha sonraki dünyanın en değerli iktidar silahı. Buna sahip olanlar Amazon, Facebook, Google üzere şirketler. Bu da dünyanın bugününün gerçeği. O müneccimlik kabiliyetine sahip olmak bugün için en kıymetli sıkıntı diye düşünüyorum.
TUA’NIN BİRİNCİ PROJE PAYDAŞLARINDANIZ
■ Uzay teknolojileri alanında son vakit içinderda bir hareketlilik var. Üniversite olarak bu alanda neler yapıyorsunuz?
Türkiye Uzay Ajansı (TUA) kurulalı 1 sene oldu olmadı. TUA’nın birinci proje paydaşlarından birisiyiz. Şu anda bir müşahede uydusu tasarımı üzerinde çalışıyoruz.
■ Müşahede uydusunu yaptığımızda global havacılık manasında birinci lige mi çıkmış oluyoruz?
Evet, o denli. Bunu yaparken çok sayıda öbür global ortaklar da işin ortasında zira. aslına bakarsan kotarmakta olduğumuz bir proje tamı tamına da TUA’nın ilgi alanına denk düştüğü için birinci projelerden bir tanesi bu oldu. İmzaladık ve başladık. Çok da memnunuz. Bunun üzere kelam sahibi olabileceğimiz öteki projelerimiz de var. Müşahede uydusu projesi, gerçek bir bilimsel araştırma platformu. 2 ton yükünde. Küçük bir şeyden bahsetmiyoruz, büyük bir uydu. Biroldukca kabiliyeti var. Gerek donanımını gerek yazılımını biz geliştiriyoruz.
■ TUA kısa ve orta vadede değerli hedefl er vadediyor mu? Kamuoyunda Ay’a gitme fikri biraz küçümseniyor.
Vadediyor natürel lakin Ay’a gitmek üzere hedefl er biraz ileri vade gayeler. Lakin yakın vade hedefl eri bakımından düşünecek olursanız, evet. 3-5 sene içerisinde Türkiye’nin kendi uydularını geliştirmesi, büsbütün kendi tasarımı olan uydular fırlatması mümkün ve o yola girilmiş durumda. TUA’nın hedefl eri konuşulduğu vakit en savlı maksat en başa yazılıyor. bu biçimde Mars’a yahut Ay’a gitmekten başlıyoruz. Ancak kısa vade hedefl erde fazlaca gerçekçi ve erişilebilir yerlerde olduğumuzu bakılırsabiliyoruz. Biz de buna katkı veriyoruz.
Sabancı Üniversitesi her insanın bildiği üzere Türkiye’nin en savlı üniversitelerinden. Her yıl ülkenin en parlak öğrencilerini bünyesine katıyor. Üniversitenin kuruluşunda yer aldıktan daha sonra İsviçre’de akademik çalışmalarını sürdüren, akabinde 2018’de Türkiye’ye dönerek üniversitenin başına geçen Prof. Dr. Yusuf Leblebici, dünya üniversitelerini kendilerine referans alarak, global çapta araştırmalara odaklandıklarını söylüyor.
Sabancı Grubu’nun kompozit alanındaki yetkinliklerini destekleyerek, o birikimi global işbirlikleriyle otomotivden havacılığa kadar biroldukça kesime taşıdıklarını kaydeden Prof. Leblebici, yeni kurulan Türkiye Uzay Ajansı’nın da birinci proje ortaklarından oldukları bilgisini veriyor. Eğitim teknolojisi altyapısıyla öne çıkan Dijital Kampüs’ün faaliyete geçmesiyle, sanayi partnerleriyle bağlarını daha da güçlendirdiklerini anlatan Prof. Leblebici, İstanbul Siyasetler Merkezi (İPM) ve Eğitimde Islahat Teşebbüsü (ERG) üzere üniversite himayesindeki platformlarla toplumsal sorunları çözmeye yönelik teklif ve uygulamalar geliştirdiklerini, bu tarafıyla kendini “fildişi kuleye” hapsetmeyen bir üniversite yarattıklarının altını çiziyor.
Türkiye’deki üniversitelerin nitelik problemine dikkat çeken Sabancı Üniversitesi Rektörü, 200’den çok üniversitenin tıpkı hedefl ere yürümesinin mümkün olmadığını vurgulayarak, yükseköğrenim sistemine araştırma, lokal muhtaçlıkları karşılama ve meslek insanı yetiştirme işlevleri çerçevesinde “hedef çoğullaması” önerisi getiriyor. Altunizade’de yeni faaliyete geçen Dijital Kampüs’te bir ortaya geldiğimiz Sabancı Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Yusuf Leblebici’yle, üniversitelerimizin gereksinim duyduğu dönüşümü ve yeni periyotta Türkiye’ye fırsatlar yaratacak alanları konuştuk.
■ Tam da Cumhuriyet’in ikinci yüzyılına yaklaşırken bilhassa ekonomimiz düşünceli bir devirden geçiyor. Eşsiz bir coğrafyada, iktisat enstrümanları açısından da çeşitliliğe sahip bir ülkeyiz. Nerede yanlış yapıyoruz, akademi özelinde mevcut durumu nasıl değerlendirirsiniz?
Potansiyelimiz olduğunu hissediyoruz ancak süratli gelişemezsek geriye düşeceğiz. Türkiye’de 200’ün üzerinde üniversite var, biz en savlı üniversitelerden biriyiz. En uygun performansımızı gösterdiğimiz durumda bile kendimizi dünya üniversiteleriyle kıyaslıyoruz. Çok süratli koşmazsak geriye düştüğümüzü görüyoruz. Bilhassa Asya üniversiteleri fazlaca süratli gelişiyor. Çin aslına bakarsan kendi başına fevkalade bir şey. Hong Kong, Japonya, Malezya, Singapur… Bu ülkelerdeki üniversitelerin kalitesi, üretkenliği, yayınları, aldığı patentler… Bu alanlarda nasıl geliştiklerini görüyoruz. Rakiplerimiz onlarsa onları referans almamız lazım. Geçmişten beri Türkiye’deki uygun üniversitelerin birçok Batı üniversitelerinden modellendi. Asya üniversitelerinin de geri kalanları birebirini yaptılar. Japonya’nın veya Singapur’un en yeterli üniversitelerine gittiğinizde, ABD üniversitelerinin bir benzerini görüyordunuz. Fakat onlar alıp geliştiriyorlar. Japonlar da aslında Amerikan modelini alıp geliştirdiler, Türkiye’ye hayli emsal öyküleri var.
■ Nedir Hocam o model?
Batının aydınlanma ihtilaliyle bilimi ön plana çıkartıp bilimsel sonuçlardan ticari ve toplumsal muvaffakiyetler yakaladığı gelişme modeli. Japonya bunun kusursuz bir örneğidir. 120 sene ortasında her insanın önüne geçecek kadar süratli koşabilmişlerdir. Bizden daha süratli koşanlar var, bu kesin. Biz Türkiye üniversiteleri olarak yavaşlarsak diğerleri önümüze geçecektir. Artık dünya çapında araştırma etkinliklerini, sanayi işbirliklerini konuşuyoruz. Bu konularda olup bitenlerin ortasında olmamız lazım. Yalnızca izleyici olarak takip ederseniz 20-30 sene geriden gelirsiniz.
‘BEN BEYİN GÖÇÜNÜN BİR FAKTÖRÜYÜM’
■ Gelecek projeksiyonu çizmek için evvel hayal etmeye çabucak sonrasında eldeki malzemeyi düzgün kullanacak bir ‘aşçılığa’ muhtaçlık var üzere geliyor. Doğal o geleceğe yürümek için de en değerlisi bir motivasyon yeşertmek gerekiyor. Genç nüfusun diğer ülkelerde yaşama isteği varken o motivasyon kanalları tıkalı üzere duruyor. Bir kesim de yurtdışına gitme sorununa şiddetle karşı. Siz bu bahse nasıl bakıyorsunuz?
Biz bunu üniversitemizde teşvik ediyoruz. Ben 40 yıllık mesleğimde beyin göçünün bir faktörüyüm.
Bilakis beyin göçünün de birden hayli sefer faktörüydüm. Doktoramı ABD’de yaptıktan daha sonra Türkiye’ye geldim. Sabancı Üniversitesi’nin birinci kuruluşunda bakılırsav yaptım. daha sonrasında 2002’de İsviçre’ye yine gittim. 2018’in sonunda şimdiki bakılırsavim için geri döndüm. Dışarıya gitmekle Türkiye’ye geri dönmek problemi aslında gereğinden çok büyütülüyor. Natürel ki insanları en verimli olabilecekleri yerlere gitmeye teşvik etmek durumundayız. örneğin bizim öğrencilerimizin, mezunlarımızın yüzde 20’den çoksı şu anda yurtharicinde. Kimi master-doktora yapıyor, kimi kendi işini kurmuş, kimi büyük şirketlerde çalışıyor. Biz bununla gurur duyuyoruz. Yurtdışına gitme olayı bizim gözümüzde mutlaka engellenecek bir durum değil.
Kendi mesleğimde de yaşadığım bir şey bu. İsviçre’de çalışırken bir ayağım daima olarak Türkiye’deydi. Buradaki üniversitelerle projeler yaptım. Türkiye’den gelen öğrencileri yetiştirdim. Buradaki beşerlerle çalışsınlar diye kendi elemanlarımı buraya gönderdiğim de oldu. Yurtharicinde olmanız yahut bir profesyonelin yurtharicinde çalışması Türkiye için handikap değil.
ASYA ÜNİVERSİTELERİNİ MODEL ALMALIYIZ
■ Hatta know-how etkileşimi yahut transferi üzere imkanlar doğuruyor. Dünya Bankası’nın yüksek teknolojili eser ihracatı bilgileri var. Singapur’un 1992’de 21.8 milyar dolar yüksek teknolojili eser ihracatı varmış. Türkiye’nin o tarihte 123 milyon dolarmış. 5-6 milyonluk ülke Singapur. Bugüne dönüp baktığımızda devasa bir ilerleme hayatışlar. Asya üniversiteleri yurtharicinden hayli yetenekli akademisyenleri transfer ederek başarmadılar bu ilerlemeyi. Bugün Amerikan üniversitelerinde okuyan öğrencilerin yüzde 44’ü Çinli öğrenciler.
Evet, ben de Asya’ya bakıyoruz derken bunu kastettim aslında. Kelam gelimi ABD üniversitelerindeki modeli birebir kopyalayacak durumda değiliz. Zira, orada 200- 300 yıllık geçmişi olan üniversiteler var. Onlar değişik dinamiklerle bugüne kadar gelmişler. Harvard’ın yalnızca bir fonu 50 milyar dolar üzere bir hacme sahip. Bir ülke bütçesi kadar neredeyse. Bizim modelimiz şu an da o olamaz. Başarılı ve gelişmekte olan Asya üniversitelerini model almamız gerekir.
■ Sabancı Üniversitesi açısından bu modelleri uyarlamak daha kolay olabilir lakin ölçeğimiz Türkiye’deki 200 üniversite olduğunda buraları daha efektif hale getirmek için ne önerebilirsiniz?
Ne yapılması gerektiğini söyleyeyim. 8 milyon öğrenciyi 200 üniversiteye böldüğünüzde üniversite başına 40 bin öğrenci düşüyor. Bu 200 üniversitenin birebir biçimde tıpkı hedefl ere gitmesi mümkün değil, manalı da değil. Bir gaye çoğullaması yapılması lazım. Gereksinimimiz bu. Birtakım üniversiteler hakikaten dünya çapında araştırma yapacak potansiyele sahiptir, onların buraya odaklanması lazım. Kimileri mahallî gereksinimlere karşılık verebilir, onların da o gereksinimlere odaklanması gerekiyor. Kimi üniversitelerin meslek insanı yetiştirmesi gerekir ki onun ismine üniversite denmez, o meslek yüksek okuludur. Meslek yüksek okulu kendi başına makus bir şey değil. Dünyanın birfazlaca ülkesinde liseden mezun olan çocukların yarısından fazlası üniversiteye değil meslek yüksek okuluna sarfiyat ve mesleklerini ellerine alarak mezun olurlar. Mezun olduklarında bir mühendisin maaşından daha düzgün maaşla hayatlarına devam ederler.
Türkiye’de o denli bir üniform sistemimiz var ki hepsine üniversite diyoruz. Hepsi de üniversite mezunu yetiştirmeye çalışıyor. Üniversiteye gelenler de bu 4 yıllık diplomayı almaya çalışıyor. Çok sayıda mezunumuz oluyor sonunda fakat bu mezunlar bir meslek sahibi olamadan hayata atılmış oluyorlar. Bizim gereksinimimiz olan aslında meslek sahibi yapabilecek bir eğitim sistemi. Aslında bunu sağlayabilmemiz için altyapı yok değil. Yalnızca bunun gerçek kurgulanması lazım. Daha yeni yeni, YÖK düzeyinda birtakım hareketleri görmeye başladık. Yavaş yavaş da olsa bu istikamette bir çeşitlendirme var.
■ Vakıf üniversitelerini ayırmak lazım ancak devlet üniversitelerini düşündüğümüzde natürel ki ODTÜ’nün odağıyla bir öteki Anadolu üniversitesinin odağı tıpkı olmayacak. Anadolu üniversiteleri nasıl bir yol izleyecek?
Onlar mahallî gereksinimlere nazaran kendi hedefl erini belirleyecekler. Bu üniversitelerin birçoğunun bulunduğu kentin lokal iktisadını sırtlaması ve oraya insan yetiştirmesi lazım. ‘X, Y, Z üniversitesinden diploma aldım’ değil, ‘bir meslek sahibi oldum ve bu meslekle çatır çatır para kazanıyorum’ diyebilecek beşerler yetiştirmek lazım. Onu yapabildiğimiz vakit bu dönüşümü sağlamış olacağız. Her sene bu kadar üniversite öğrencisini diploma sahibi yaparak birebir yere ulaşamayız.
Olayı kendimize çekersek, Sabancı Üniversitesi olarak bizim farkımız kaliteli öğrencileri alabiliyoruz. Dünyanın her tarafında başarılı olacak biçimde yetiştiriyoruz. Bunu yaparken de bu çocukları dünyaya nasıl hazırlayacağımız epeyce değerli. Örneğin epeyce âlâ bir gereç mühendisi yetiştirebiliriz, diplomasını da veririz. Kâfi mi bu, hayır. Bizim yetiştirdiğimiz insanların yalnızca en uygunu olması kafi değil artık. Zira o öğrenci tahminen 10 sene gereç mühendisliği yapacak. 11’inci sene karşısına değişik bir dünya çıkacak. Birebir şu anda yaşadığımız üzere. O dönüşüme ayak uydurabilecek donanım setine sahip olması lazım o öğrencinin. hem de güzel bir iktisat bilgisinin olması lazım. Temel disiplinleri bilmesi lazım. Psikoloji, sosyoloji, tarih bilmesi lazım. ‘Kenarda bunlar olsa da olur, olmasa da olur’ değil. Bu donanım setine sahip bir kişi olduğu vakit o kişi kendi şirketini rahatlıkla kurabiliyor. Psikoloji, sosyoloji okumuş, toplumun nasıl çalıştığını biliyor. Beşerlerle nasıl ilgi kurulacağını biliyor. Kendi köşesine hapsolmuş bir insan değil. Kendini dönüştürecek kapasiteye sahip. Biz bu biçimde bireyler yetiştiriyoruz.
Büyük sayılara gittiğimizde burada aşağı yanlışsız genişleyen bir piramit var. Piramidin alt kademesinde 8 milyona yakın öğrenci var. Bizim 5 bin öğrencimiz en dorukta olanlar. Türkiye’nin önde gelen vakıf üniversitelerinin nüfusları epey az. O az sayıdaki öğrenciyle de epeyce hoş şeyler yapmamız mümkün. Lakin genişleyen alt tabanla da ilgilenmek zorundayız. Az evvel bahsetmiş olduğumiz donanım setini tabandaki herkese yaymak mümkün mü? Bu ne derece başarılabilir, onun tartışılması lazım.
‘EĞİTİMDE ROTA DEĞİŞİKLİĞİNE İMKAN VERELİM’
■ Japonlar başarabiliyorlar mı?
Bir dereceye kadar. Lakin onun için 100 yıldır sistemlerini kuruyorlar. Eğitim sistemini ilkokuldan itibaren kurmanız lazım.
■ Okul evvelden itibaren hatta…
Bizde çocuklar aslına bakarsanız muhakkak bir rotaya giriyorlar. O rotadan üniversiteyi bitirene kadar çıkamıyorlar. Japonya’da bu biçimde değil. Almanya’da, İsviçre’de bu biçimde değil. Farklı farklı rotalar var. En başından itibaren o seçenekleri herkes biliyor, ortada rota değiştirebiliyorsunuz. Örneğin üniversite eğitimi hayal eden bir ortaokul öğrencisi bir noktada makas değiştirip ‘hayır, ben tesisat ustası olmak istiyorum, bunun okuluna gidip tesisat ustası olarak ben meslek okulunda eğitimimi tamamlayacağım’ diyor. Mühendislik eğitimi sonunda alacağından daha yüksek maaşla ömrünü devam ettiriyor. Bunlar mümkün. Bunu yapabilecek bir sistem kurmamız gerekiyor. Bu çabucak hemen Türkiye’de yapılabilmiş bir şey değil. Yalnızca üniversiteler değil. Bu 8 milyonluk büyük ve geniş taban gökten zembille inmiyor. Bunlar orta öğretimin bize verdiği öğrenciler. Her sene büyük sayıda bunlardan geliyor.
■ Her sene 2.5 milyon öğrenci üniversite imtihanına giriyor. Bunların 600-700 bini lakin yerleşiyor. Geride kalanları lise mezunu bir işsiz ordusu olarak her sene ve her sene genişliyor. Bu, piramidin en zirvesi bir tılsım ortaya koyamadığı sürece ‘Kaderinize razı olacaksınız, açılıksa açlık, işsizlikse işsizlik, dertse telaş, memnuniyetsizlikse memnuniyetsizlik’ demek oluyor. Ki fildişi kule burası aslına bakarsanız. Piramidin en doruğu olarak size bu mevzuda ne bakılırsavler düşüyor?
Evet, bu mevzuda bizim bakılırsavlerimiz var. Örneğin Eğitimde Islahat Girişimi’miz (ERG). 20 sene evvel 2003’te çalışmalarına başladı. Neredeyse üniversiteyle eş vakitli olarak kurulmuş olan epeyce oldukca pahalı bir teşebbüs; bir forum. Sabancı himayesinde gelişen lakin öteki üniversiteler, kurumlar ve özel teşebbüsün bir ortada çalıştığı bir platform. Uzun vakittir Ulusal Eğitim Bakanlığı’yla (MEB) birlikte çalışıyoruz. Fildişi kulede kalmayıp fikirler geliştirmek ve yönlendirme yapmak için elimizdeki araçlardan bir tanesi. ERG yardımıyla MEB’e yol gösterici fikirler verebiliyoruz. Teklifler getirebiliyoruz. Bunların büyük ölçüde kabul gördüğünü görüyoruz. Türkiye’de bunu yapan bu seviyede pek yer yok. ERG’nin kurucuları içinde Türkiye’de üniversite topluluğunun en önde gelen şahıslarından Üstün Ergüder Hoca var… Kurucu rektörümüz merhum Tosun Terzioğlu Hocamız var. bu biçimde beşerler tarafınca kurulmuş bir teşebbüs bu. ‘Biz en zirvedeyiz, gerisiyle ilgilenmeyelim’ demediler. ‘Bunu kurup özel dalın ve kamunun takviyesiyle fikirler oluşturalım, modeller oluşturalım, ‘the best practiseler’ oluşturalım’ dediler. ‘Bu oluşturduklarımızı öğretmen adaylarıyla atölyeler yaparak paylaşalım, Türkiye’nin dört yanında gelen ortaöğretim yahut ilköğretim öğretmenlerini bir ortaya getirerek tecrübelerimizi ve yeterli örneklerimizi onlarla paylaşıp yol gösterelim’ dediler. ERGi en güzel olduğunu sav eden bir üniversite olarak piramidin altını ibiz nasıl besleyeceğimize hoş bir örnek. İPM’nin yaptığı çalışmalar da bu cinsten çabalar. Direkt doğruya yalnızca bir raporda kalan şeyler değil. Topluma nüfuz eden çalışmalar bunlar.
TÜRKİYE’NİN ÇİP TESİSİNE GEREKSİNİMİ VAR
■ Siz üniversite olarak ileri teknolojili eser geliştirme konusunda hangi alanlara ağırlaşıyorsunuz?
Nanoteknoloji alanını örnek verebilirim. Rahatlıkla söyleyebilirim ki nanoteknoloji alanında en savlı merkez bizim yerleşkemizde. Sıhhat konusunda sensör teknolojilerine fazlaca değer veriyoruz. Kanda ya da nefeste aşikâr patojenleri süratli teşhis edebilecek nanoteknolojik sensörler… Benim öğrencilerimin yaptığı çipler içinde örneğin epilepsi hastalarının tedavisi için kullanılan implante edilebilen çipler de var. ‘Takılacak çip yaptınız mı Hocam’ derseniz, karşılığı evet. Bunu birkaç sene evvel Özgür Demirtaş Hoca yaptığı bir konuşmada anlatmış, o çalışmadan bir örnek vermişti. Bunlar fazlaca özel örnekler. Epilepsi hastasının bir kriz anında oluşan beyin dalgalarını izleyip ona bakılırsa bir ön önlem almak yahut bir sinyal, bir ihtar vermek. Yahut o epilepsi krizini hafifçel etecek bir sinyal üretmek üzere süreçler yapan çipler var. Bunlar implante ediliyor. Lakin bu son vakit içinderda konuşulan ‘Herkese çip takılacak’ çerçevesinde pahalandırılacak şeyler değil. Bunlar direkt doğruya sıhhatle ilgili şeyler. Çip teknolojisi insan bedeninde değişik yerlerde kullanılabiliyor. Bu çalışmaların çoğunluğu düzgün hedeflerle yola çıkan şeyler. Epilepsi bunlardan bir tanesi, omurilik zedelenmesi bunun öteki bir örmeği. Yürüme kabiliyetini kaybeden şahısların omurilikteki sinyallerinin onarılması için geliştirilen teknolojiler elbet düzgün örnekler.
SIHHAT VE SENSÖR TEKNOLOJİLERİ ÖNE ÇIKIYOR
■ Siz daha evvelki bir röportajınızda demiştiniz ki, ‘6-8 aylık sigara ithalatımızın karşılığı olan 300-400 milyon dolarla bir çip tesisi kurabiliriz. Bütün bölgenin muhtaçlığına yanıt vermez ancak bilhassa çip krizinin olduğu bu vakitte kendi gereksinimimizi karşılamak için acilen kurulabilir’.
Yanlışsız. Hakan Bey’lerin (Güldağ) bir Türk Elektronik Sanayicileri Derneği (TESİD) toplantısı vardı. Orada da konuşuldu. Türkiye’nin buna muhtaçlığı var. bu biçimde alanlarda bizim bir adım atmamız, devletin de dayanak vermesi lazım. TESİD toplantısını baştan sona izlerseniz orada epey pahalı bir hazirun vardı. Bütün resmi orada bakılırsabiliyorsunuz. Ne yapılacağı ortada. Yol haritası var. Bütün yatırım planıyla hatta satın alma listelerine varana kadar hazır bir yol haritası esasen var. Biz bu yol haritasını bundan 5-6 sene evvel Ankara’ya sunduk. Lakin değişik sebeplerle yeteri süratte ilerlenmedi. Yüksek teknoloji noktasında neler yapılabilir söylemiş olduğinizde o kadar fazlaca şey var ki. Hakikaten bütün yatırım planları yol haritasıyla esasen hazır. Şu anda yola çıkılmaması için sebep yok. Çip üretecek bir tesis kurdunuz. O üretim çizgisinde çalışacak insanları yetiştirecek de bir çark kurmak gerekiyor. O insanları yetiştirecek okulları desteklemek gerekiyor. Yok mu bugün, var. Bugün Türkiye’deki güzel üniversitelerin birçoğunda bu gereksinime yanıt verilebilir. Lakin öğrenciler diplomaları aldıkları anda Silikon Vadisi’ne yahut Almanya’ya Hollanda’ya gidiyorlar. Onları oraya gitmeden burada da istihdam edecek ortam hazırlamamız lazım, hepsini değilse bile bir kısmını hiç şayet olmazsa. Biz nerede kelam sahibi olabiliriz? Nanoteknolojide. Sıhhat ve sensör teknolojileri ön plana çıkıyor ve Türkiye’nin bu biçimde bir kapasitesi var. Siz hayli hoş söylüyorsunuz. Türkiye’nin sıhhat bölümü son yıllarde epey yol kat etti. bu biçimde bir ülkede süratle gelişen teknolojinin kullanılması için envai çeşit imkan var. Bizim bu sıhhat bölümüne yönelik yenilikçi tahliller getirmemiz lazım. Bunları üretip bütün dünyaya satabilir, Türkiye ortasında de kullanabiliriz.
‘Fildişi kulede oturup vaaz vermek bizim işimiz değil’
Evvelce ‘fildişi kule’ derlermiş. O fildişi kulelerimizde oturup vaaz vermek değil bizim nazaranvimiz. Direkt doğruya endüstriyle el ele ürettiklerimizi onlarla paylaşarak geliştirmek. Bu modeli biz icat etmedik, en evvel Amerikan çabucak sonrasında Avrupa ve Asya üniversiteleri bunu benimsediler. Bizim de bunu becermemiz gerekiyor. Fildişi kule problemi akademik dünya ortasında bir yergi olarak kullanılıyor ve güzel bir şey değil. aslına bakarsan kendimizi orada görmek istemiyoruz. Zira o toplumdan, endüstriden ve toplumun dinamo misyonu nazarann öbür ögelerinden izole olmak beğenilen değil.
■ Bunu Sabancı Üniversitesi Rektörü olarak söylemenizin ayrıyeten değeri var.
Katiyetle. Gerekirse sokakta, gerektiğinde üretim sınırında faaliyet göstermemiz ve öbür taraftan toplumsal alanda ses getiren çalışmaların şahsen anketini, yorumunu yapıp sonuçlarını kamuoyuyla paylaşmak gerekiyor. örneğin biz İstanbul Siyasetler Merkezi (İPM) aracılığıyla var olan sorunlara nasıl tahliller getirilebilir ve neler yapılabilir, bunlara baş yoruyoruz. İPM üniversitemizin bünyesinde bir araştırma merkezi. Uzun yıllardır fazlaca başarılı çalışmaları var. İPM takımında 20 kişi var, genç bir takım. Geniş odak alanları var. örneğin iklim ve güç politikaları… Güç siyasetlerinin iklime yansıması, iklimden de insan hareketlerine yani göç siyasetlerine tesirleri üzere sonuçları irdeliyoruz. Büyük bir silsileden bahsediyoruz aslında; bir ucunda güç var bir ucunda göç var. Kamunun daha efektif çalışabilmesi için örneğin global rekabette başarıyı nasıl artırabiliriz, rekabetçi sanayileri nasıl ortaya çıkartabiliriz, insanları nasıl yetiştirmemiz gerekir ki rekabetçi ortamda başarılı olsunlar üzere mevzuları irdeleyen, yalnızca teorik araştırma değil direkt uygulamalara ağırlaşan çalışmalar bunlar.
METAVERSE BİR GERÇEKLİK KOPMASI LAKİN…
■ Bağlantı teknolojileri alanında da bir dönüşümün ortasındayız. Metaverse diye bir şeyden bahsediyoruz artık.
Ben kendi alanım gereği bütün bu kapısı aralanan sürecin ortasında bulunuyorum. İşte çip teknolojileri. Bu alan yardımıyla buralara geldik. Ben cep telefonu kullanmadığım vakit içinderı epeyce düzgün hatırlıyorum. Bundan yalnızca 10-15 sene geriye gittiğimizde bir cep telefonuna binlerce fotoğrafın sığdırılabileceği hayal bile edilmezdi. 36’lık roll sinema kullanılan vakit içinderı çok düzgün hatırlıyorum. Hatta benim birden fazla çekmiş olduğum fotoğraf bu sinemalar üzerindedir. Buraya nasıl geldik diye bakacak olursanız, bir cep telefonunun ortasında şu anda kullanamayacağınız kadar bellek var. O belleği aşmanız gerekiyorsa direkt cloud’a bağlanıyorsunuz. Cloud’da da ömür uzunluğu dolmayacak bellek alanı var. Bunlar evvelden beri var olan şeyler değil. Bugün çift çekirdek işlemcili PC’lerin yüzüne kimse bakmıyor. 2002’lerde İsviçre’de çalışmaya başladığım devirler, birden çok core’u (çekirdeği) olan işlemci mimarileri manalı olur mu olmaz mı, bunu tartışıyorduk. Bugün artık herkes ne kullandığının farkında. Biz değişen teknolojinin imkanlarını gerçek kullanıyor muyuz? Benim kanaatim hayır. Gerçek kullanmıyoruz. Bu bellek kapasitesi, kameralardaki yüksek çözünürlük, süreç kapasitesi vs., aslında insanlara bir sanal dünya oluşturmaları için şekillendiriliyor. Metaverse aslında 1990’ların başında ortaya çıkan bir kavram. Şu an Facebook bunu markalaştırıyor. Ve bu, şu anda anlaşıldığı biçimde bu biçimde söylenmiş. Gerçeklik kavramı üzerinden bunu anlatayım. Artık sanal gerçeklik diyoruz. Yani gerçek olmayan bir gerçeklik, yani kendi ürettiğimiz gerçeklik. İşin felsefi tarafına iniyoruz burada. Gerçeklik bir tanedir. Her insan için farklı farklı yorumlanabilen, hatta herkesin kendi ürettiği gerçeklikler var ise esasen orada kopuyor iş. Şu anda biz oradayız. Bu teknoloji bize onu getiriyor. Gerçekliği kaybediyoruz. Memnunluk bununla ne derece çelişir yahut ne kadar derinlikte masraf onu bilemiyorum. Fakat ben olaya gerçeklik tarafınca bakıyorum. Bu yeni teknolojiler bizi gerçeklikten uzaklaştırıyor. Bunu yeğleyenler olabilir. Yeterli ya da makus diye bir yorum getirmiyorum buna. Kendi gerçekliği ortasında yaşamak isteyen beşerler da olabilir, bundan memnun olan beşerler da olabilir. Fakat bu yeni teknolojiler yardımıyla aslında gerçekliği kaybetmiş oluyoruz.
YENİ DÜNYANIN HAMMADDESİNE SAHİP OLMAK EN KIYMETLİ SIKINTI
Ben cep telefonu da kullanmıyorum bırakın toplumsal medyayı. Bir sabah, bir akşam arayan olmuş mu diye bakıyorum. Oluşturduğumuz yeni gerçekliklerle, gerçeklikten kopmuş başka dünyalar oluşturuyoruz. Bunlara fazlaca fazla bağımlı olmamak gerekiyor. Diğer beşerler o dünyaların ortasında keyifli olabiliyorlar. Metaverse o çeşit bir dünya. Bizler kullanıcılar olarak bilgi üretiyoruz. Bu sistemi daima olarak besliyoruz. Daima telefonunuzda fotoğraf çekip paylaştığınız anda bir kopyasını Facebook’la Twitter’la paylaşıyorsunuz. O bilgi dağarcığı daima olarak devasa bir bilgi tabanının ortasında hammadde olarak kullanılıyor. Yeni dünyanın hammaddesi data. Bu iş değişik bir yere yanlışsız gidiyor. Metaverse bir gerçeklik kopması lakin bir de işin şu tarafı var; gerçek dünya yerinde duruyor. O dünya hakkında data toplayıp onları işleyerek harikulade bir öngörü kabiliyetine sahip olabiliyorsunuz. Bu epey sıradan. ‘Yarın hava nasıl olacak’tan başlıyor, önümüzdeki seçimlerde insanların nasıl oy kullanacağına, 5-10 sene daha sonra x, y, z şirketlerinin payları nereye gidecek noktasına kadar ileriye dönük öngörü yapabilme imkanı sağlıyor. Gerçek dünya ortasında geçerliliği olan epey büyük bir güç. Bu güce sahip olmak bundan daha sonraki dünyanın en değerli iktidar silahı. Buna sahip olanlar Amazon, Facebook, Google üzere şirketler. Bu da dünyanın bugününün gerçeği. O müneccimlik kabiliyetine sahip olmak bugün için en kıymetli sıkıntı diye düşünüyorum.
TUA’NIN BİRİNCİ PROJE PAYDAŞLARINDANIZ
■ Uzay teknolojileri alanında son vakit içinderda bir hareketlilik var. Üniversite olarak bu alanda neler yapıyorsunuz?
Türkiye Uzay Ajansı (TUA) kurulalı 1 sene oldu olmadı. TUA’nın birinci proje paydaşlarından birisiyiz. Şu anda bir müşahede uydusu tasarımı üzerinde çalışıyoruz.
■ Müşahede uydusunu yaptığımızda global havacılık manasında birinci lige mi çıkmış oluyoruz?
Evet, o denli. Bunu yaparken çok sayıda öbür global ortaklar da işin ortasında zira. aslına bakarsan kotarmakta olduğumuz bir proje tamı tamına da TUA’nın ilgi alanına denk düştüğü için birinci projelerden bir tanesi bu oldu. İmzaladık ve başladık. Çok da memnunuz. Bunun üzere kelam sahibi olabileceğimiz öteki projelerimiz de var. Müşahede uydusu projesi, gerçek bir bilimsel araştırma platformu. 2 ton yükünde. Küçük bir şeyden bahsetmiyoruz, büyük bir uydu. Biroldukca kabiliyeti var. Gerek donanımını gerek yazılımını biz geliştiriyoruz.
■ TUA kısa ve orta vadede değerli hedefl er vadediyor mu? Kamuoyunda Ay’a gitme fikri biraz küçümseniyor.
Vadediyor natürel lakin Ay’a gitmek üzere hedefl er biraz ileri vade gayeler. Lakin yakın vade hedefl eri bakımından düşünecek olursanız, evet. 3-5 sene içerisinde Türkiye’nin kendi uydularını geliştirmesi, büsbütün kendi tasarımı olan uydular fırlatması mümkün ve o yola girilmiş durumda. TUA’nın hedefl eri konuşulduğu vakit en savlı maksat en başa yazılıyor. bu biçimde Mars’a yahut Ay’a gitmekten başlıyoruz. Ancak kısa vade hedefl erde fazlaca gerçekçi ve erişilebilir yerlerde olduğumuzu bakılırsabiliyoruz. Biz de buna katkı veriyoruz.