TerraNova
New member
Kurban Bayramı öncesinde “Kanaat Önderi” sohbetimize bu hafta eski Diyanet İşleri Başkanilarından, Kur’an Araştırmaları Merkezi (KURAMER) Lideri Prof. Ali Bardakoğlu konuk oldu. Prof. Bardakoğlu, “Dinin günümüzdeki üzere epeyce gündemde olması, dindarlaşmanın arttığı manasına mı gelir?” sorumuza, “Bana nazaran gelmez, bilakis bir çürümeye, din üzerinden meşruiyet arayışına ve baş karışıklığıina işaret edebilir” cevabı verdi. Prof. Bardakoğlu, şu noktanın alitını çizdi: “Bugün Müslümanlar olarak değerli bir meseleyle karşı karşıyayız; biçimler özü gölgeleidi, araçlar emel oldu ve sonunda emniyetli insan olma özelliğimiz zayıfladı.”
KURAMER Lideri Prof. Ali Bardakoğlu’na sorularımız ve karşılıkları şu biçimde:
KUR’AN İLE İLGİNİN YANLIŞSIZ TESİSİ
● Hocam, kelama “Kur’an Araştırimaları Merkezi”nden (KURAMER) başlayalım. KURAMER ne vakit ve hangi gayeyle kuruldu? Neler yapar? Araştırma grubu nasıl bir takımdan oluşur?
İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi bünyesinde bulunan Kur’an Araştırmaları Merkezi (KURAMER), biz Müslümanların inanç, bilgi ve hayat anlayışlarının temel kaynağını teşkil eden Kur’an-ı Kerim’in inananlara ve insanlığa yönelik bildirilerinin ve genel öğretisinin hakikat anlaşılmasının yol ve biçimlerini araştırmak, bunun için bilgi altyapısını kurmaya çalışmak, geçmişin bu alandaki varlıklı mirasını ve birikimini günümüz insanıyla buluşturmak emeliyle 2013 yılında kuruldu.
KURAMER’in bu biçimde bir hedefle yola çıkmasının altında, İslam dünyasının ve Müslümanların her alanda ortasında bulundukları olumsuz tablonun, Müslümanların ilahi kelama bakış şekilleri, ötürüsıyla hayatlarında onun rehberliğine verdikleri yer ile alakalı olduğu tespiti yatıyor. Bu alanda yaşanan tıkanma ve sapmalar, örneğin Kur’an’ın otoritesinin ve Peygamberimizin hayat rehberliğinin (ki, biz bunları Kur’an ve Sünnet olarak adlandırıyoruz) yerini çeşitli isimler ve unvanlar altındaki, “kerametleri kendilerinden menkul” beşeri otoritelerin alması dalga dalga hayatın bütün alanlarını etkilemiş ve Müslüman dünyanın, daima bir beslenme ve yenilenme menbaı olan Kur’an ve Sünnetin rehberliğinden mahrum kalmasına sebep oldu.
Tıkanmanın üç meselai daha zikredersek KURAMER’i ortaya çıkaran sebepleri daha güzel anlatabiliriz. Birincisi, Kur’an’ı bizim için ne mana söz ettiğinin, bize ne dediğinin, bizden ne istediğinin farkında olmadan yahut önemsemeden yalnızca dinî ritüellerimizin biçimi bir ögesi pozisyonuna indirmek, bu biçimdece onu ömrün dışına itmek, onun yerini de Allah ve Peygamber ismine konuştuğunu zımnen yahut açıkça tez eden beşerlerle doldurmaktır. İkinici örnek, Kur’an-ı Kerimi öteki diğer saiklerle, mesela ideoloji, siyaset, maddi çıkar yahut manevi otorite saikleriyle yapılan subijektif hayat tercihlerini haklılaştırmak için başvurulan ve keyfi yorumlanan bir meşruiyet desteği olarak kullanmaktır. Üçüncü örnek ise insanların, Kur’an’ı Arapça metninden yahut kendi lisanına yapılan çevirisinden (meal) okuyarak, kendi birikimi ve anlayışı ölçüsünde lafzından anladığını “Allah bu biçimde buyuruiyor” diye sunmasıdır.
Bu yaklaşım biçimleri, Kur’an ile alakamızın bir daha hakikat biçimde tesisinin ne kadar değerli olduğunu gösteriyor. Bu gaye için atılması gereken birinci ve en değerli adım da, Kur’an’ın vahiy sürecinin ve Peygamberin vahyi bildirim ve tatbik safh alarının ortasında cereyan ettiği toplumsal, kültürel, ekonomik, siyasi ve dinî kuralların araştırılmasıdır.
KURAMER, İslami ve toplumsal ilimler alanında uzmanlaşmış farklı görüş ve yaklaşımlara sahip yüzlerce ilim adamının katkılarıyla oluşan özgür bir niyet platformudur.
2014’te faaliyetlerine başilayan KURAMER, birinci vakit içinderda Kur’an’ı anlamanın bilgi altyapısını oluşturmak gayesiyle 5 ana bilim kısmını kapsayan ve 100’e yakın ilim adamının katıldığı bir araştırma projesini başlatıp soinuçlandırdı. 60’a yakın ilim adaimının katkıda bulunduğu 17 kitap yayımlandı.
120’ye yakın ilim adamının moderatör, bildirici ve müzakeireci olarak katkıda bulunduğu, geniş iştirakli 8 sempozyum düizenledik ve her birinin tebliğ/ müzakere metinlerini kitap halinde yayınladık. 140 ötüründa araştırmacı ve ilim adamının katıldığı, 5 çalıştay düzenledik ve buralarda tartışılan fikirleri 3 kitapta topladık.
Hala İslam kanısının çağdaş periyottaki serüvenini eleştirel bir yaklaşımla ele alacak kapsamlı bir araştırma projesi yürütüyoruz.
FORMLAR ÖZÜ GÖLGELEDİ
● Türkiye’de dinin hayli konuşulduğu, dini kurum ve şahısların toplum önünde daha fazla göründüğü, dinin toplumsal ve siyasal olarak yükselişe geçtiği bir devirdeyiz. Lakin, bununla birlikte her sosyo-ekonomik kesitten dindarların eski prestijlerini ve sağlam olma özelliklerini kaybettiklerini, dini inanç ve bedellerin yıpranmaya başladığı gözlemleniyor. Bu tespite yahut gözleme katılıyor musunuz?
Günümüz Türkiye’sinde dinin hal olarak daha görünür olduğu, söylemlerimizde dini argümuan ve atıfların arttığı doğrudur.
Pekala dinin bu kadar epeyce gündemde olması, daha dindar bir toplum olduğumuz, yani dindarilaşmanın arttığı manasına gelir mi? Bana nazaran gelmez, tersine bir çürümeye, din üzerinden meşiruiyet arayışına ve baş karışıkilığına da işaret edebilir.
Şayet dini, manzaradan ve dıişarıya yansıyan kelam ve davranışilardan ibaret görüyorsak, dinin güçlendiği, dindarların arttığı tezi gerçek olabilir. Yoldan geiçen bayanların kaçının başı kaipalı, toplumda kaç kişi hacca ve umreye gidiyor, kaç erkek sakal bıraktı, ilahiyat fakültelerinin, mescitlerin, dini kurs ve cemaatilerin sayısı artıyor mu? Bunlaira bakarak toplumda dindarlık ölçümü yaparsak İslam’ı hiç anilamıyoruz demektir. İslam’ı yüizeysel bir bakışla anlamak ve tainıtmak, üniversal bir İslam daivetine yapılabilecek büyük bir haksızlıktır.
Din ve dindarlık, Şanlı yaratainın nezareti altında yaşadığımız şuurunu beynimize mıhlamak ve bu bilince uygun bir hayat yaişayabilmek demektir. Dindarlık yalnızca bilmek, söylemek ve şekilen yapmak değil; tıpkı olanı içiselleştirmek, kimseyi incitmeiyen ve kimsenin de incinmediği bir iyilik merkezi olabilmekitir. Onun için de din bizi daima olarak Allah’la, dış dünya ile topilumla ve kendimizle barış ortasında olmaya yöneltir. Yunus’u, Mevilana’yı, Hacı Bektaş-ı Velî’yi büiyük kılan da bu.
Din bireyin iç dünyasında başlayıp niyetinden, kelamından ötekiyle bağlantısına kadar bütün davranışlarını güzelleştiren geinel bir kaliteyi hedefl er. Allah’a ve ahirete iman eden kimse, buinu beşerlerle münasebetlerine yansıtimak zorundadır. Müslüman her anını Allah’ın gördüğü ve bildiiği şuuruyla yaşayabilen kimseidir. Buna ‘ihsan’ diyoruz. Bunun için de ahlak (ihsan), dinin iman ve ibadetten daha sonra üçüncü temel ayağıdır. Hatta iman ve ibadeitin dünyaya yansıyan ana gayeisi Müslüman toplumun tıpkı zaimanda bir ahlak toplumu olmaisını sağlamaktır. Bu maksat yoksa geriye içi boşaltılmış bir din ve dindarlık imgesi çıkar.
Müslümandan kelam ediyorsak, iç dünyasında içtenlikle Allah’a ve dinin öbür inanç asıllarına bağlı olan ve inancını hayatına yansıtan bir kimseden kelam ediyoruz demektir. O da yalnızca belirli ibadetleri yerine getirmekle, kelamla ve imajla olmaz. Din, hayatımızın her istikametinde yapıtı olan bir rahmet olmalıdır. Şayet yeterli Müslümandan kelam edeceksek, sağlam ve dürüst olma, doğruluk, çalışkanlık ve üretkenlik, paklık, nezaket, hiç bir insanın sizin elinizden, lisanınızdan ve davranışınızdan ziyan görmemesi, kendiniz için istediğinizi diğeri için de gönül ferahlığıyla isteyebilme, yanıbaşınızdaki insanın hak ve hukukuna hürmet, kamu malını emanet bilme ve müdafaa, kimsesizi gözetme, istikamet sahibi olma üzere ne kadar faziletli davranış var ise onların hepsinden kelam etmeliyiz. Ahlakı önemsizleştirirsek dinin içini boşaltmış, özünü, biçime kurban vermiş oluruz. Hz. Peygamber hoş ahlakı örneklendirmek ve tamamlamak için gönderilmiştir. Ahlakın yegane kaynağı din değildir, bir insanın ahlaklı olabilmesi için kesinlikle dindar olması kuralı aranamaz. Lakin, bir dindar kesinlikle ahlaklı olmak zorundadır. Ahlakı önemsemeyen bir dindarlık anlayışı, bizi ikiyüzlülüğe, ikili kişiliğe gdolayır. Bu da dini tabirle riyadır, samimiyetsizliktir. Bugün Müslümanlar olarak değerli bir problemle karşı karşıyayız; biçimler özü gölgeledi, araçlar emel oldu ve sonunda muteber insan olma özelliğimiz zayıfladı.
İbadet etmek de ahlaklı olmak da inancın meyvesidir
● İbadetin manası nedir? Bir Müslüman niye ibadet eder? İbadetin ona ne katması beklenir?
İslâm dininin merkezinde Şanlı Yaratıcı’yı tanıma ve sevme demek olan iman yer alır. İkinci halkada Ulu Yaratan’ın istediği belirli sembolik davranışları yaparak O’na bağlılığımızı gösterdiğimiz ibadetler vardır. İnanç asılları da ibadetler de dinî bildirimle belirlendiği için bunlar ana çizgisi itibariyle değişime ve yenileşmeye açık olmazlar; bilakis korunduğu ve devam ettirildiği sürece mana ve tesirini sürdürürler. Bu, her din için geçerli bir durumdur. Dinin merkezdeki üçüncü halkasını ise, Allah’a inancımızı ve bağlılığımızı beşerlerle bağlarımıza yansıtmamızı gösteren ahlak teşkil eder. Bir kimsenin ibadetleri yerine getirmesi de, ahlaklı olması da inancın meyvesi sayılır; inancın davranışa yansıtılması manasını taşır. Fakat ibadetler de ahlak da inancın birer modülü değildir. Namaz bireye ebediyen Allah’ın huzurunda olduğu şuurunu aşılar; oruç yalnızca midenin aç kalmasını değil bütün davranışları kuşatan ahlaki olgunluğu, zekat toplumsal dayanışma ve paylaşmayı, hac ümmet olma şuur ve sorumluluğunu besler. Kurban, kavurma bayramı değil sevinç ve hüznü, varlık ve yokluğu paylaşabilme duyarlılığıdır. İbadetler makul davranış biçimleri olsa da akıl yürütme ile inşa edilemez. Bu bakımdan Allah bizim ibadet olarak ne yapmamız gerektiğini belirlemiş ve kendisine bu türlü ibadet etmemizi emretmiştir. İbadet, bir yükümlülük ve borç ifası değil, Allah’la bağı canlı tutma aracı ve imkanı olarak düşünülmelidir.
Din ile bilimin ilgisi birbirinden bağımsızlıktır
● Din, insanın ferdi dünyası ve toplumdaki yeri için ne mana tabir eder? Din, nasıl bir insan ve toplum profi li öngörür? Din-dünya alakasını, hatta din-bilim ilgisini nasıl anlatırsınız?
Dinin özü, yani dinin beşere vermek istediği ana ileti, insanın bu dünyada Allah’ın egemenliği ve inayeti altında olduğunu fark ederek yaşamasıdır. Buna, yaratma ve bütün her şeyi çekip çevirmenin (halk ve emr) Allah’a ilişkin olduğu şuuru de denebilir. Dinin ana bildirisinin ikisi inançla, ikisi davranışlarla ilgili ve birbiriyle irtibatlı dört ayağından kelam edilebilir:
Allah’ı tanıma (marifet), O’na minnet duyma (hamd ve şükür), Bu hissini sembollerle söz ederek huzur bulma ve şuur kazanma (ibadet), Bu şuuru beşerlerle alakasına yansıtma (ahlak ve ihsan). Birinci ikisi iman, öteki ikisi salih amel (faydalı, hakikat davranış) kapsamına girer.
Kur’an’da anlatılan peygamber kıssalarında, Hz. Adem’den Hz. Muhammed’e kadar bütün peygamberlere vahyedilen iletilerin ortak paydasında bu yer alır. Din nihayette insanoğluna Ulu Yaratan tarafınca yapılan bir hatırlatmadır. Bu hatırlatma insanoğluna kendine yaraşır biçimde, kendisiyle, tabiatla ve Yaratanla barışık, akli ve ahlaki hassaslıkları koruyarak hareket etmesini tavsiye eder. Din, beşere dünyadaki vadeli hayatının ve maddi varlığının ötesinde hayli daha kalıcı bir misyon/ mana yükler ve onu özündeki temel insani ve ahlaki bedelleri keşfetmeye, onları müdafaaya çağırır. Bu özün dini literatürdeki ismi fıtrat, yani insan tabiatıdır. Birfazlaca İslam düşünürünün aklı/fıtratı birinci elçi (resul), peygamberleri de (onu desteklemek için gönderilen) ikinci elçi sayması bundandır.
Din ile bilimin bağı: terslik yahut birbirini tamamlama değil, birbirinden bağımsızlıktır. Dünyada olup biteni kavrarken din-bilim istikrarını yahut bağımsızlığını, her birinin kendine ilişkin bir alan ve fonksiyonunun olduğunu, birini önemsemek için başkasından vazgeçmemizin gerekmediğini söylemeliyiz. şüphesiz dinin ve bilimin müsabaka noktaları olabilir. Ne bilim dinin, ne de din bilimin alternatifi dir. Din ve bilim insanoğluna farklı kulvarlarda fayda sağlamak için vardır. Dinin kendini bilim yerine koyan fonksiyonlara soyunması, bilimin de dinin nazaranvlerini üstlenmeye kalkması her ikisini de tabiatlarının dışına çıkarır ve her ikisine de ziyan verir. Din ile bilimin birbirinden bağımsız olması dini zayıfl atmadığı üzere bilimi de değersizleştirmez.
İslam dünyası olarak yıllardır din ile bilimi evlendirmeye çabaladık ve bu eforun bize kazandırdığını zannettik. Lakin bilim artık o denli bir evreye girdi ki, bundan daha sonra dini bilime ne kadar yamamaya çalışırsak, bilime karşı dinden ne kadar argüman üreterek direnç gösterirsek din o kadar ziyan görür ve kaybeder. Din kendisine bilimin yamağı olma görevini değil, bilimin gidişatına ahlaki normlar kazandırma rolünü vermelidir.
Din iktisat, siyaset, milletlerarası alakalar, gündelik hayat, aile, kamusal hayat üzere alanlarda bilgi vermekle ilgilenmez ve bunu hedeflemez.
Din, anahtar teslimi bir kurtuluşu garanti etmez
● Dini tezahürler ve dindarlık yükselirken niye prestij kaybına uğrar? Siz bu durumu nasıl, hangi faktörlerle açıklıyorsunuz?
Öncelikle, dini tezahürlerin artmasının dinin yükselişi ve dindarlığın artması olmadığını bugün açıkça kabul etmeliyiz.
Din hakkında sathi ayrıntıları olan ve gördükleri üzerinden çabucak bir yargıda bulunan geniş kısımlar, dini tezahürlerin artışı ile dinin gayesi olan öze ilişkin davranış kalitesi, ahlakilik ve samimiyet içindeki bu çelişkiyi anlamakta zorlanıyor. bu biçimde da dinin insan ömründe ne manaya geldiğini, fonksiyonunu sorgulamaya başlıyor. Bu bilhassa genç jenerasyonlarda açık bir biçimde görülmeye başladı.
YANLIŞLIĞI BESLEYEN BUGÜNE KADARKİ DİN TELAFFUZUMUZ
Yeni jenerasyonların din hakkındaki sorgulaması, hatta dine aralıklı oluşu yahut olumsuz tavrı temelinde yanlış bir din tasavvurundan, daha doğrusu, olup bitenle din içinde yanlış bir irtibat kurmalarına dayanıyor. Fakat bu yanlışlığı besleyen de bizim bugüne kadarki din telaffuzumuz oldu. Başımızın külfete girdiği her hususta bir kısmımız dini suçladı, geri kalmışlığımızdan direkt ya din ya da “öteki” sorumlu tutuldu.
Öbür taraf ise dine sarıldığımızda her sorunun üstesinden geleceğimizi ileri sürdü. Üstelik din deyince de farklı kısımlar kendi din anlayışlarını “gerçek İslam” olarak tanıttı ve farklı görüşe hayat hakkı tanımadı. Siyasal, toplumsal ve ekonomik teşebbüslerde din üzerinden meşruiyet ve dünyevi fayda sağlandı. Din ideolojilerle yarıştırıldı. Bütün bunlar olurken hayatı, olguyu ve bireyin merkezi rolünü göz gerisi ettik. Bireyi ve insan faktörünü göz arkası eden bir din olabilir mi? Yeni kuşaklar de bu biçimde bir atmosferde, sebep ne, sorumlu kim, bunu anlamakta baş karışıklığı yaşadılar.Din anahtar teslimi bir kurtuluşu garanti etmez, bunu birey sağlayacaktır. Dahası din dünyada gelişmişliği, kalkınmayı, adaletli ve inançlı bir toplum olmayı, insanların barış ortasında yaşamasını garanti etmez; insanı bunlara erişmesi için aydınlatır ve teşvik eder. Klâsik dini fikrimiz Tanrısal iradeyi yüceltirken farkında olmadan birey irade ve sorumluluğunu zayıfl attı ve gölgede bıraktı; bireyi ilahi irade karşısında edilgen ve pasif kıldı. İnsanımız da olup bitende kendi sorumluluğunu ıskalayarak her şeyi Allah’a izafe etmeyi, kör bir mukadderat ve tevekkül anlayışını tercih etti. Bu bilhassa şark toplumunun tabiatına da uygun düştü. halbuki Kur’an daima olarak insan yapıp ettiklerinden dolayı sorumlu olduğunu hatırlatır. İnsanı, soran, sorgulayan, elini taşın altına koyan, haksızlıklar karşısında susmayan, sorumluluk şuuruna sahip bir birey olarak tanıtır ve ona bu sorumluluğunu sık sık hatırlatır.
Yeterli insan olmadan güzel Müslüman olunamaz
● İbadetleri hiç aksatmadan yerine getiren, lakin mesela ticarette, günlük hayatta “iyi insan” olmanın gereklerini yerine getirmeyen, kul hakkı yiyen bir kişi yalnızca ibadetleri eksiksiz yerine getirdiği için “iyi bir Müslüman” sayılır mı?
İslam dini bizim iç dünyamızdaki his ve niyetlerden, Şanlı Yaratan’la nasıl bağ kuracağımıza, aile hayatımızdan toplumsal bağlantılarımıza kadar biroldukca alanda bize sorumluluklar yükler. Kendi yakınlarımızın aleyhine de olsa adaletten ve doğruluktan şaşmamak, palavra söylememek ve iftira etmemek, emaneti ehline vermek, insanların ve bütün canlıların haklarına saygılı olmaktan tutun akan suyu kullanırken bile israf etmemeye, varlığı ve yokluğu paylaşabilmeye, paklığa, çalışkanlık ve üretkenliğe kadar biroldukça alanda bizlere ahlaki ve insani biroldukca ödev verir. Bütün bunlar bizim faydamız, dünya hayatımızın insanca yaşanabilmesi içindir. Ahiret ömrüne dair ihtarlar da bir daha dünyada hoş ve hakikat işler yapmamızı temin içindir. Hal bu biçimde olunca, “iyi Müslümanı” dinin bütün bu ödevlerini yerine getirebilme gayretinde aramak gerekir. Bunları ne kadar yapabiliyorsak o kadar âlâ Müslümanız demektir. Onun için de uygun insan olmadan âlâ Müslüman olunamaz. Tıpkı ahlaklı bir insan olmadan düzgün Müslüman olamayacağımız üzere. Ancak günümüzde İslam ve Müslümanlık denince yalnızca muhakkak ibadetleri yerine getirme ya da aşikâr yasaklardan kaçınma anlaşılmaya başlanmıştır.
Domuz eti yemeyi yasaklayan dinimiz gıybet yapmayı “kardeşinin etini yeme” olarak, iftira etmeyi ya da yalancı şahitliği “hak gasbı” olarak epey daha ağır biçimde yasaklıyor. Müslümanlar ibadetlerde gösterdiği titizlik ve hassaslığı toplumsal ve kamusal ahlakı muhafaza, oburunun hakkına saygılı olma, palavradan, dedikodu ve iftiradan kaçınma, hileli işlerden uzak durmada da göstermezse bu dini bütünüyle anlamış sayılmaz.
Din ile dinin insanın anladığı biçimini farklı tutmalıyız
● Dindarlığın toplumsal bir aktiflik kazanması ve hem de medyada daha fazla görünür hale gelmesiyle epey farklı, birbiriyle uyumsuz, hatta çatışan ve insan sağduyusuna aksi düşen dindarlık anlayışları ortaya çıktı. Din ile dindarlık içinde bir ayrışma mı yaşanıyor?
Milyonlarca müntesibi olan bir dinin bağlılarının hepsinin dini tıpkı usulde anlaması ve yaşaması olağan olarak beklenemez. Dinin soyut bir bildirisinin farklı coğrafyalarda ve kültürlerde farklı yorumlanması kaçınılmazdır. Lakin bir bölüme ilişkin dini inanış ve tercih herkesi kuşatan toplumsal ve siyasal bir proje olarak topluma dayatıldığında yahut “makbul din yorumu” olarak öne çıkarılınca huzursuzluklar oluştu, ayrılıklar derinleşti.
İslam dininde kutsallık Allah’a aittir, Kur’an Allah’ın kelamı ve bütün insanlığa hitabıdır, Onu bize getiren de Hz. Peygamberdir. Dini otorite olan Hz. Peygamberdir. Onun haricindeki her insanın kelamı, bu dini manaya istikametinde insani ve ferdi bir uğraştan ibarettir. Yanlış da olabilir gerçek da; üstelik her türlü tenkide de açıktır. İşte her insanın bildiği, İslam’ın tevhid akidesinin de gereği olan bu prensip birden fazla vakit göz arkası edilip dünyevi çıkar ve beşeri zaafl ar kararı yapay kutsallıklar, Allah ismine konuşmalar, din üzerinden dışlamalar ve engizisyonlar başladı. Bir kesim dinin ve tarihin açık ayrıntılarını bırakıp menkıbe, bidat ve hurafe eksenli bir din telaffuzuyla toplumda yer edinmeye çalıştı. Din konusunda subjektif mülahazalar ve özensiz üsluplar ortamı alevlendirdi, bir kaos yaşanmaya başlandı.
Toplumsal medyanın yaygın kullanması kapalı kapılar arkasındakileri gözler önüne serdi. Birtakım dini kümeler kendi bağlılarını artırabilmek ve bu piyasada ben de varım diyebilmek için kurumsal olarak Diyanet’e ve ilahiyat fakültelerine atak edip din ticaretine ve çığırtkanlığına girişti. Bütün bu hengamede dini kıymetler aşındı.
Din ile dinin insanlarca anlaşılma ve yaşanma biçimini birbirinden başka tutmalıyız. Allah’ın dini tekdir. Tek bir Kur’an’ımız vardır. Hz. Peygamber’in sünneti aşikardır. Lakin dün de bugün de Müslümanlar bunları anlamada ve yaşamada farklılıklar gösterecektir. Yaşanan Müslümanlık dinin kendisi değil, dinin insanlarca anlaşılma ve yaşanma biçimidir.
İslâm Allah’ın gönderdiği dinin ismi, Müslümanlık da bizim bu dini manaya ve uygulama stilimizdir. Başka bir anlatımla Müslümanlık, Kur’an ve Sünnet’in getirdiklerinin şu yahut bu vakit diliminde yahut bölgede Müslümanlar tarafınca hayata aktarılma ve yaşanma biçimidir. Bu ayırımı yapmaz da din ismine söylenen ve yapılanları İslam olarak görmeye başlarsak, büyük yanlış yapmış oluruz.
KURAMER Lideri Prof. Ali Bardakoğlu’na sorularımız ve karşılıkları şu biçimde:
KUR’AN İLE İLGİNİN YANLIŞSIZ TESİSİ
● Hocam, kelama “Kur’an Araştırimaları Merkezi”nden (KURAMER) başlayalım. KURAMER ne vakit ve hangi gayeyle kuruldu? Neler yapar? Araştırma grubu nasıl bir takımdan oluşur?
İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi bünyesinde bulunan Kur’an Araştırmaları Merkezi (KURAMER), biz Müslümanların inanç, bilgi ve hayat anlayışlarının temel kaynağını teşkil eden Kur’an-ı Kerim’in inananlara ve insanlığa yönelik bildirilerinin ve genel öğretisinin hakikat anlaşılmasının yol ve biçimlerini araştırmak, bunun için bilgi altyapısını kurmaya çalışmak, geçmişin bu alandaki varlıklı mirasını ve birikimini günümüz insanıyla buluşturmak emeliyle 2013 yılında kuruldu.
KURAMER’in bu biçimde bir hedefle yola çıkmasının altında, İslam dünyasının ve Müslümanların her alanda ortasında bulundukları olumsuz tablonun, Müslümanların ilahi kelama bakış şekilleri, ötürüsıyla hayatlarında onun rehberliğine verdikleri yer ile alakalı olduğu tespiti yatıyor. Bu alanda yaşanan tıkanma ve sapmalar, örneğin Kur’an’ın otoritesinin ve Peygamberimizin hayat rehberliğinin (ki, biz bunları Kur’an ve Sünnet olarak adlandırıyoruz) yerini çeşitli isimler ve unvanlar altındaki, “kerametleri kendilerinden menkul” beşeri otoritelerin alması dalga dalga hayatın bütün alanlarını etkilemiş ve Müslüman dünyanın, daima bir beslenme ve yenilenme menbaı olan Kur’an ve Sünnetin rehberliğinden mahrum kalmasına sebep oldu.
Tıkanmanın üç meselai daha zikredersek KURAMER’i ortaya çıkaran sebepleri daha güzel anlatabiliriz. Birincisi, Kur’an’ı bizim için ne mana söz ettiğinin, bize ne dediğinin, bizden ne istediğinin farkında olmadan yahut önemsemeden yalnızca dinî ritüellerimizin biçimi bir ögesi pozisyonuna indirmek, bu biçimdece onu ömrün dışına itmek, onun yerini de Allah ve Peygamber ismine konuştuğunu zımnen yahut açıkça tez eden beşerlerle doldurmaktır. İkinici örnek, Kur’an-ı Kerimi öteki diğer saiklerle, mesela ideoloji, siyaset, maddi çıkar yahut manevi otorite saikleriyle yapılan subijektif hayat tercihlerini haklılaştırmak için başvurulan ve keyfi yorumlanan bir meşruiyet desteği olarak kullanmaktır. Üçüncü örnek ise insanların, Kur’an’ı Arapça metninden yahut kendi lisanına yapılan çevirisinden (meal) okuyarak, kendi birikimi ve anlayışı ölçüsünde lafzından anladığını “Allah bu biçimde buyuruiyor” diye sunmasıdır.
Bu yaklaşım biçimleri, Kur’an ile alakamızın bir daha hakikat biçimde tesisinin ne kadar değerli olduğunu gösteriyor. Bu gaye için atılması gereken birinci ve en değerli adım da, Kur’an’ın vahiy sürecinin ve Peygamberin vahyi bildirim ve tatbik safh alarının ortasında cereyan ettiği toplumsal, kültürel, ekonomik, siyasi ve dinî kuralların araştırılmasıdır.
KURAMER, İslami ve toplumsal ilimler alanında uzmanlaşmış farklı görüş ve yaklaşımlara sahip yüzlerce ilim adamının katkılarıyla oluşan özgür bir niyet platformudur.
2014’te faaliyetlerine başilayan KURAMER, birinci vakit içinderda Kur’an’ı anlamanın bilgi altyapısını oluşturmak gayesiyle 5 ana bilim kısmını kapsayan ve 100’e yakın ilim adamının katıldığı bir araştırma projesini başlatıp soinuçlandırdı. 60’a yakın ilim adaimının katkıda bulunduğu 17 kitap yayımlandı.
120’ye yakın ilim adamının moderatör, bildirici ve müzakeireci olarak katkıda bulunduğu, geniş iştirakli 8 sempozyum düizenledik ve her birinin tebliğ/ müzakere metinlerini kitap halinde yayınladık. 140 ötüründa araştırmacı ve ilim adamının katıldığı, 5 çalıştay düzenledik ve buralarda tartışılan fikirleri 3 kitapta topladık.
Hala İslam kanısının çağdaş periyottaki serüvenini eleştirel bir yaklaşımla ele alacak kapsamlı bir araştırma projesi yürütüyoruz.
FORMLAR ÖZÜ GÖLGELEDİ
● Türkiye’de dinin hayli konuşulduğu, dini kurum ve şahısların toplum önünde daha fazla göründüğü, dinin toplumsal ve siyasal olarak yükselişe geçtiği bir devirdeyiz. Lakin, bununla birlikte her sosyo-ekonomik kesitten dindarların eski prestijlerini ve sağlam olma özelliklerini kaybettiklerini, dini inanç ve bedellerin yıpranmaya başladığı gözlemleniyor. Bu tespite yahut gözleme katılıyor musunuz?
Günümüz Türkiye’sinde dinin hal olarak daha görünür olduğu, söylemlerimizde dini argümuan ve atıfların arttığı doğrudur.
Pekala dinin bu kadar epeyce gündemde olması, daha dindar bir toplum olduğumuz, yani dindarilaşmanın arttığı manasına gelir mi? Bana nazaran gelmez, tersine bir çürümeye, din üzerinden meşiruiyet arayışına ve baş karışıkilığına da işaret edebilir.
Şayet dini, manzaradan ve dıişarıya yansıyan kelam ve davranışilardan ibaret görüyorsak, dinin güçlendiği, dindarların arttığı tezi gerçek olabilir. Yoldan geiçen bayanların kaçının başı kaipalı, toplumda kaç kişi hacca ve umreye gidiyor, kaç erkek sakal bıraktı, ilahiyat fakültelerinin, mescitlerin, dini kurs ve cemaatilerin sayısı artıyor mu? Bunlaira bakarak toplumda dindarlık ölçümü yaparsak İslam’ı hiç anilamıyoruz demektir. İslam’ı yüizeysel bir bakışla anlamak ve tainıtmak, üniversal bir İslam daivetine yapılabilecek büyük bir haksızlıktır.
Din ve dindarlık, Şanlı yaratainın nezareti altında yaşadığımız şuurunu beynimize mıhlamak ve bu bilince uygun bir hayat yaişayabilmek demektir. Dindarlık yalnızca bilmek, söylemek ve şekilen yapmak değil; tıpkı olanı içiselleştirmek, kimseyi incitmeiyen ve kimsenin de incinmediği bir iyilik merkezi olabilmekitir. Onun için de din bizi daima olarak Allah’la, dış dünya ile topilumla ve kendimizle barış ortasında olmaya yöneltir. Yunus’u, Mevilana’yı, Hacı Bektaş-ı Velî’yi büiyük kılan da bu.
Din bireyin iç dünyasında başlayıp niyetinden, kelamından ötekiyle bağlantısına kadar bütün davranışlarını güzelleştiren geinel bir kaliteyi hedefl er. Allah’a ve ahirete iman eden kimse, buinu beşerlerle münasebetlerine yansıtimak zorundadır. Müslüman her anını Allah’ın gördüğü ve bildiiği şuuruyla yaşayabilen kimseidir. Buna ‘ihsan’ diyoruz. Bunun için de ahlak (ihsan), dinin iman ve ibadetten daha sonra üçüncü temel ayağıdır. Hatta iman ve ibadeitin dünyaya yansıyan ana gayeisi Müslüman toplumun tıpkı zaimanda bir ahlak toplumu olmaisını sağlamaktır. Bu maksat yoksa geriye içi boşaltılmış bir din ve dindarlık imgesi çıkar.
Müslümandan kelam ediyorsak, iç dünyasında içtenlikle Allah’a ve dinin öbür inanç asıllarına bağlı olan ve inancını hayatına yansıtan bir kimseden kelam ediyoruz demektir. O da yalnızca belirli ibadetleri yerine getirmekle, kelamla ve imajla olmaz. Din, hayatımızın her istikametinde yapıtı olan bir rahmet olmalıdır. Şayet yeterli Müslümandan kelam edeceksek, sağlam ve dürüst olma, doğruluk, çalışkanlık ve üretkenlik, paklık, nezaket, hiç bir insanın sizin elinizden, lisanınızdan ve davranışınızdan ziyan görmemesi, kendiniz için istediğinizi diğeri için de gönül ferahlığıyla isteyebilme, yanıbaşınızdaki insanın hak ve hukukuna hürmet, kamu malını emanet bilme ve müdafaa, kimsesizi gözetme, istikamet sahibi olma üzere ne kadar faziletli davranış var ise onların hepsinden kelam etmeliyiz. Ahlakı önemsizleştirirsek dinin içini boşaltmış, özünü, biçime kurban vermiş oluruz. Hz. Peygamber hoş ahlakı örneklendirmek ve tamamlamak için gönderilmiştir. Ahlakın yegane kaynağı din değildir, bir insanın ahlaklı olabilmesi için kesinlikle dindar olması kuralı aranamaz. Lakin, bir dindar kesinlikle ahlaklı olmak zorundadır. Ahlakı önemsemeyen bir dindarlık anlayışı, bizi ikiyüzlülüğe, ikili kişiliğe gdolayır. Bu da dini tabirle riyadır, samimiyetsizliktir. Bugün Müslümanlar olarak değerli bir problemle karşı karşıyayız; biçimler özü gölgeledi, araçlar emel oldu ve sonunda muteber insan olma özelliğimiz zayıfladı.
İbadet etmek de ahlaklı olmak da inancın meyvesidir
● İbadetin manası nedir? Bir Müslüman niye ibadet eder? İbadetin ona ne katması beklenir?
İslâm dininin merkezinde Şanlı Yaratıcı’yı tanıma ve sevme demek olan iman yer alır. İkinci halkada Ulu Yaratan’ın istediği belirli sembolik davranışları yaparak O’na bağlılığımızı gösterdiğimiz ibadetler vardır. İnanç asılları da ibadetler de dinî bildirimle belirlendiği için bunlar ana çizgisi itibariyle değişime ve yenileşmeye açık olmazlar; bilakis korunduğu ve devam ettirildiği sürece mana ve tesirini sürdürürler. Bu, her din için geçerli bir durumdur. Dinin merkezdeki üçüncü halkasını ise, Allah’a inancımızı ve bağlılığımızı beşerlerle bağlarımıza yansıtmamızı gösteren ahlak teşkil eder. Bir kimsenin ibadetleri yerine getirmesi de, ahlaklı olması da inancın meyvesi sayılır; inancın davranışa yansıtılması manasını taşır. Fakat ibadetler de ahlak da inancın birer modülü değildir. Namaz bireye ebediyen Allah’ın huzurunda olduğu şuurunu aşılar; oruç yalnızca midenin aç kalmasını değil bütün davranışları kuşatan ahlaki olgunluğu, zekat toplumsal dayanışma ve paylaşmayı, hac ümmet olma şuur ve sorumluluğunu besler. Kurban, kavurma bayramı değil sevinç ve hüznü, varlık ve yokluğu paylaşabilme duyarlılığıdır. İbadetler makul davranış biçimleri olsa da akıl yürütme ile inşa edilemez. Bu bakımdan Allah bizim ibadet olarak ne yapmamız gerektiğini belirlemiş ve kendisine bu türlü ibadet etmemizi emretmiştir. İbadet, bir yükümlülük ve borç ifası değil, Allah’la bağı canlı tutma aracı ve imkanı olarak düşünülmelidir.
Din ile bilimin ilgisi birbirinden bağımsızlıktır
● Din, insanın ferdi dünyası ve toplumdaki yeri için ne mana tabir eder? Din, nasıl bir insan ve toplum profi li öngörür? Din-dünya alakasını, hatta din-bilim ilgisini nasıl anlatırsınız?
Dinin özü, yani dinin beşere vermek istediği ana ileti, insanın bu dünyada Allah’ın egemenliği ve inayeti altında olduğunu fark ederek yaşamasıdır. Buna, yaratma ve bütün her şeyi çekip çevirmenin (halk ve emr) Allah’a ilişkin olduğu şuuru de denebilir. Dinin ana bildirisinin ikisi inançla, ikisi davranışlarla ilgili ve birbiriyle irtibatlı dört ayağından kelam edilebilir:
Allah’ı tanıma (marifet), O’na minnet duyma (hamd ve şükür), Bu hissini sembollerle söz ederek huzur bulma ve şuur kazanma (ibadet), Bu şuuru beşerlerle alakasına yansıtma (ahlak ve ihsan). Birinci ikisi iman, öteki ikisi salih amel (faydalı, hakikat davranış) kapsamına girer.
Kur’an’da anlatılan peygamber kıssalarında, Hz. Adem’den Hz. Muhammed’e kadar bütün peygamberlere vahyedilen iletilerin ortak paydasında bu yer alır. Din nihayette insanoğluna Ulu Yaratan tarafınca yapılan bir hatırlatmadır. Bu hatırlatma insanoğluna kendine yaraşır biçimde, kendisiyle, tabiatla ve Yaratanla barışık, akli ve ahlaki hassaslıkları koruyarak hareket etmesini tavsiye eder. Din, beşere dünyadaki vadeli hayatının ve maddi varlığının ötesinde hayli daha kalıcı bir misyon/ mana yükler ve onu özündeki temel insani ve ahlaki bedelleri keşfetmeye, onları müdafaaya çağırır. Bu özün dini literatürdeki ismi fıtrat, yani insan tabiatıdır. Birfazlaca İslam düşünürünün aklı/fıtratı birinci elçi (resul), peygamberleri de (onu desteklemek için gönderilen) ikinci elçi sayması bundandır.
Din ile bilimin bağı: terslik yahut birbirini tamamlama değil, birbirinden bağımsızlıktır. Dünyada olup biteni kavrarken din-bilim istikrarını yahut bağımsızlığını, her birinin kendine ilişkin bir alan ve fonksiyonunun olduğunu, birini önemsemek için başkasından vazgeçmemizin gerekmediğini söylemeliyiz. şüphesiz dinin ve bilimin müsabaka noktaları olabilir. Ne bilim dinin, ne de din bilimin alternatifi dir. Din ve bilim insanoğluna farklı kulvarlarda fayda sağlamak için vardır. Dinin kendini bilim yerine koyan fonksiyonlara soyunması, bilimin de dinin nazaranvlerini üstlenmeye kalkması her ikisini de tabiatlarının dışına çıkarır ve her ikisine de ziyan verir. Din ile bilimin birbirinden bağımsız olması dini zayıfl atmadığı üzere bilimi de değersizleştirmez.
İslam dünyası olarak yıllardır din ile bilimi evlendirmeye çabaladık ve bu eforun bize kazandırdığını zannettik. Lakin bilim artık o denli bir evreye girdi ki, bundan daha sonra dini bilime ne kadar yamamaya çalışırsak, bilime karşı dinden ne kadar argüman üreterek direnç gösterirsek din o kadar ziyan görür ve kaybeder. Din kendisine bilimin yamağı olma görevini değil, bilimin gidişatına ahlaki normlar kazandırma rolünü vermelidir.
Din iktisat, siyaset, milletlerarası alakalar, gündelik hayat, aile, kamusal hayat üzere alanlarda bilgi vermekle ilgilenmez ve bunu hedeflemez.
Din, anahtar teslimi bir kurtuluşu garanti etmez
● Dini tezahürler ve dindarlık yükselirken niye prestij kaybına uğrar? Siz bu durumu nasıl, hangi faktörlerle açıklıyorsunuz?
Öncelikle, dini tezahürlerin artmasının dinin yükselişi ve dindarlığın artması olmadığını bugün açıkça kabul etmeliyiz.
Din hakkında sathi ayrıntıları olan ve gördükleri üzerinden çabucak bir yargıda bulunan geniş kısımlar, dini tezahürlerin artışı ile dinin gayesi olan öze ilişkin davranış kalitesi, ahlakilik ve samimiyet içindeki bu çelişkiyi anlamakta zorlanıyor. bu biçimde da dinin insan ömründe ne manaya geldiğini, fonksiyonunu sorgulamaya başlıyor. Bu bilhassa genç jenerasyonlarda açık bir biçimde görülmeye başladı.
YANLIŞLIĞI BESLEYEN BUGÜNE KADARKİ DİN TELAFFUZUMUZ
Yeni jenerasyonların din hakkındaki sorgulaması, hatta dine aralıklı oluşu yahut olumsuz tavrı temelinde yanlış bir din tasavvurundan, daha doğrusu, olup bitenle din içinde yanlış bir irtibat kurmalarına dayanıyor. Fakat bu yanlışlığı besleyen de bizim bugüne kadarki din telaffuzumuz oldu. Başımızın külfete girdiği her hususta bir kısmımız dini suçladı, geri kalmışlığımızdan direkt ya din ya da “öteki” sorumlu tutuldu.
Öbür taraf ise dine sarıldığımızda her sorunun üstesinden geleceğimizi ileri sürdü. Üstelik din deyince de farklı kısımlar kendi din anlayışlarını “gerçek İslam” olarak tanıttı ve farklı görüşe hayat hakkı tanımadı. Siyasal, toplumsal ve ekonomik teşebbüslerde din üzerinden meşruiyet ve dünyevi fayda sağlandı. Din ideolojilerle yarıştırıldı. Bütün bunlar olurken hayatı, olguyu ve bireyin merkezi rolünü göz gerisi ettik. Bireyi ve insan faktörünü göz arkası eden bir din olabilir mi? Yeni kuşaklar de bu biçimde bir atmosferde, sebep ne, sorumlu kim, bunu anlamakta baş karışıklığı yaşadılar.Din anahtar teslimi bir kurtuluşu garanti etmez, bunu birey sağlayacaktır. Dahası din dünyada gelişmişliği, kalkınmayı, adaletli ve inançlı bir toplum olmayı, insanların barış ortasında yaşamasını garanti etmez; insanı bunlara erişmesi için aydınlatır ve teşvik eder. Klâsik dini fikrimiz Tanrısal iradeyi yüceltirken farkında olmadan birey irade ve sorumluluğunu zayıfl attı ve gölgede bıraktı; bireyi ilahi irade karşısında edilgen ve pasif kıldı. İnsanımız da olup bitende kendi sorumluluğunu ıskalayarak her şeyi Allah’a izafe etmeyi, kör bir mukadderat ve tevekkül anlayışını tercih etti. Bu bilhassa şark toplumunun tabiatına da uygun düştü. halbuki Kur’an daima olarak insan yapıp ettiklerinden dolayı sorumlu olduğunu hatırlatır. İnsanı, soran, sorgulayan, elini taşın altına koyan, haksızlıklar karşısında susmayan, sorumluluk şuuruna sahip bir birey olarak tanıtır ve ona bu sorumluluğunu sık sık hatırlatır.
Yeterli insan olmadan güzel Müslüman olunamaz
● İbadetleri hiç aksatmadan yerine getiren, lakin mesela ticarette, günlük hayatta “iyi insan” olmanın gereklerini yerine getirmeyen, kul hakkı yiyen bir kişi yalnızca ibadetleri eksiksiz yerine getirdiği için “iyi bir Müslüman” sayılır mı?
İslam dini bizim iç dünyamızdaki his ve niyetlerden, Şanlı Yaratan’la nasıl bağ kuracağımıza, aile hayatımızdan toplumsal bağlantılarımıza kadar biroldukca alanda bize sorumluluklar yükler. Kendi yakınlarımızın aleyhine de olsa adaletten ve doğruluktan şaşmamak, palavra söylememek ve iftira etmemek, emaneti ehline vermek, insanların ve bütün canlıların haklarına saygılı olmaktan tutun akan suyu kullanırken bile israf etmemeye, varlığı ve yokluğu paylaşabilmeye, paklığa, çalışkanlık ve üretkenliğe kadar biroldukça alanda bizlere ahlaki ve insani biroldukca ödev verir. Bütün bunlar bizim faydamız, dünya hayatımızın insanca yaşanabilmesi içindir. Ahiret ömrüne dair ihtarlar da bir daha dünyada hoş ve hakikat işler yapmamızı temin içindir. Hal bu biçimde olunca, “iyi Müslümanı” dinin bütün bu ödevlerini yerine getirebilme gayretinde aramak gerekir. Bunları ne kadar yapabiliyorsak o kadar âlâ Müslümanız demektir. Onun için de uygun insan olmadan âlâ Müslüman olunamaz. Tıpkı ahlaklı bir insan olmadan düzgün Müslüman olamayacağımız üzere. Ancak günümüzde İslam ve Müslümanlık denince yalnızca muhakkak ibadetleri yerine getirme ya da aşikâr yasaklardan kaçınma anlaşılmaya başlanmıştır.
Domuz eti yemeyi yasaklayan dinimiz gıybet yapmayı “kardeşinin etini yeme” olarak, iftira etmeyi ya da yalancı şahitliği “hak gasbı” olarak epey daha ağır biçimde yasaklıyor. Müslümanlar ibadetlerde gösterdiği titizlik ve hassaslığı toplumsal ve kamusal ahlakı muhafaza, oburunun hakkına saygılı olma, palavradan, dedikodu ve iftiradan kaçınma, hileli işlerden uzak durmada da göstermezse bu dini bütünüyle anlamış sayılmaz.
Din ile dinin insanın anladığı biçimini farklı tutmalıyız
● Dindarlığın toplumsal bir aktiflik kazanması ve hem de medyada daha fazla görünür hale gelmesiyle epey farklı, birbiriyle uyumsuz, hatta çatışan ve insan sağduyusuna aksi düşen dindarlık anlayışları ortaya çıktı. Din ile dindarlık içinde bir ayrışma mı yaşanıyor?
Milyonlarca müntesibi olan bir dinin bağlılarının hepsinin dini tıpkı usulde anlaması ve yaşaması olağan olarak beklenemez. Dinin soyut bir bildirisinin farklı coğrafyalarda ve kültürlerde farklı yorumlanması kaçınılmazdır. Lakin bir bölüme ilişkin dini inanış ve tercih herkesi kuşatan toplumsal ve siyasal bir proje olarak topluma dayatıldığında yahut “makbul din yorumu” olarak öne çıkarılınca huzursuzluklar oluştu, ayrılıklar derinleşti.
İslam dininde kutsallık Allah’a aittir, Kur’an Allah’ın kelamı ve bütün insanlığa hitabıdır, Onu bize getiren de Hz. Peygamberdir. Dini otorite olan Hz. Peygamberdir. Onun haricindeki her insanın kelamı, bu dini manaya istikametinde insani ve ferdi bir uğraştan ibarettir. Yanlış da olabilir gerçek da; üstelik her türlü tenkide de açıktır. İşte her insanın bildiği, İslam’ın tevhid akidesinin de gereği olan bu prensip birden fazla vakit göz arkası edilip dünyevi çıkar ve beşeri zaafl ar kararı yapay kutsallıklar, Allah ismine konuşmalar, din üzerinden dışlamalar ve engizisyonlar başladı. Bir kesim dinin ve tarihin açık ayrıntılarını bırakıp menkıbe, bidat ve hurafe eksenli bir din telaffuzuyla toplumda yer edinmeye çalıştı. Din konusunda subjektif mülahazalar ve özensiz üsluplar ortamı alevlendirdi, bir kaos yaşanmaya başlandı.
Toplumsal medyanın yaygın kullanması kapalı kapılar arkasındakileri gözler önüne serdi. Birtakım dini kümeler kendi bağlılarını artırabilmek ve bu piyasada ben de varım diyebilmek için kurumsal olarak Diyanet’e ve ilahiyat fakültelerine atak edip din ticaretine ve çığırtkanlığına girişti. Bütün bu hengamede dini kıymetler aşındı.
Din ile dinin insanlarca anlaşılma ve yaşanma biçimini birbirinden başka tutmalıyız. Allah’ın dini tekdir. Tek bir Kur’an’ımız vardır. Hz. Peygamber’in sünneti aşikardır. Lakin dün de bugün de Müslümanlar bunları anlamada ve yaşamada farklılıklar gösterecektir. Yaşanan Müslümanlık dinin kendisi değil, dinin insanlarca anlaşılma ve yaşanma biçimidir.
İslâm Allah’ın gönderdiği dinin ismi, Müslümanlık da bizim bu dini manaya ve uygulama stilimizdir. Başka bir anlatımla Müslümanlık, Kur’an ve Sünnet’in getirdiklerinin şu yahut bu vakit diliminde yahut bölgede Müslümanlar tarafınca hayata aktarılma ve yaşanma biçimidir. Bu ayırımı yapmaz da din ismine söylenen ve yapılanları İslam olarak görmeye başlarsak, büyük yanlış yapmış oluruz.