TerraNova
New member
Doğan Selçuk ÖZTÜRK
● Hocam, özetlemek gerekirse kendinizden bahseder misiniz?
Memur ve bürokrat bir ailenin ferdiyim. Ankara’da doğdum fakat anne babam aslen Erzurumlu. Çocukken babamla Ankara’da çeşitli etkinliklere giderdik ve ben orada benden büyüklerle Erzurum barı tutardım. çabucak sonrasında on iki değişik yörenin halkoyunlarını oynadım. Hatta yurt haricinde birinci paramı halk oyunlarından kazandım. Profesyonel tiyatro oyunculuğu yaptım, Ankara’da çocuk tiyatrolarında oynadım. ötürüsıyla sahne sanatlarıyla hayli haşır neşir bir çocukluğum ve gençliğim oldu. sonrasındasında yaptığım işlerde de daima sahne sanatları hakimdir. 82’den beri öğretim üyesiyim, sınıf bir sahnedir, idare danışmanlığı şirketimizde 88’den beri iştirakli biçimleri uyguluyoruz, orada da bir sahnede üzereyiz.
TED Ankara Koleji’nde okurken okul kanalı ile burs kazanarak İngiltere’ye gittim ve liseyi orada bitirdim. daha sonra University of Sussex’de sanayi mühendisliği lisansı aldım. TÜBİTAK’tan doktora bursu kazanarak birinci olarak University of Lancaster’da lisansüstü seviyede yöneylem araştırması okudum. daha sonra da Amerika’ya Wharton School’a gittim ve orada toplumsal sistem bilimleri doktorası yaptım. 1982-88 yılları içinde Amerika’da hocalık yaptım. Evvel West Chester, daha sonra Clarkson Üniversitesinde çalıştım. 86 yılında işletme fakültelerine memleketler arası akreditasyon veren AACSB’nin eğitim inovasyonu mükafatını Edward Deming ile paylaştım.
1989’da Türkiye’ye geldim ve Bilkent Üniversitesi’nde çalışmaya başladım. 17 yaşında gittiğim yurt haricinden 18 sene daha sonra döndüğümde Türkiye maceram başladı. Evvel iki farklı metodun, arama konferansı ve iştirak tasarım toplantısının bir ortada olduğu bir broşür hazırladım ve birfazlaca şirkete gönderdim. Ansızın on beş değişik şirketten cevap geldi ve Tofaş, Ülker, İGSAŞ vd. ile çalışmaya başladık.
88’den bu yana Sabancı, Koç, Eczacıbaşı, Şiddetli, Kibar, Akkök, Anadolu, Yaşar, Eti, Erdemir ve Oyak üzere büyük Türk şirketlerinin yanı sıra Siemens, Novartis, Netaş, Google, Henkel, IBM vb. yabancı sermayeli şirketlerle çalıştık. Çalıştığımız kurumlar içinde Türkiye’nin en büyük dernek ve vakıfl arı, neredeyse bütün bakanlıklar, odalar, kalkınma ajansları ve sıfırdan kurulan üniversiteler var.
YENİ BİLGİYİ İŞTİRAKLİ METODOLOJİLERLE ÜRETİYORUZ
● Arama teriminden başlayalım mı hocam, biraz kavramları ve metodolojiyi anlamak ismine.
Aslında aksiyon araştırmasından başlamamız lazım. İçinde bulunduğum ekolün ismi aksiyon araştırması. Arama konferansı, karar konferansı, diyalog konferansı vb. bütün bu yüz yüze iştirakli hallerin hepsi aslında aksiyon araştırmasının halleri. Türkiye’ye geldiğim vakit çabucak hemen hareket araştırmasından (action research) bahsetmek fazlaca zordu. Zira ortada bir yöneylem araştırması (operations research) vardı. Aksiyon araştırması ne pekala? bir arada yeni bilgiyi üretme. İnsanların kendi tahlillerini kendileri bulması lazım, bizim değil. Yeni bilgiyi iştirakli metodolojilerle üretiyoruz. Herkes kendi bilgisini ortaya koyuyor, birbirini ikna ediyor, ortak akıl tarafında bir taahhüt veriliyor ve daha sonra da ortak çıkar – ortak hareket mutabakatları yapıyoruz. Değerli olan oradan bu mutabakatlarla çıkmak. Yoksa iki gün konuştuk konuştuk her şey havaya gitti değil.
88’e dönersek, arama paradigması içerisinde ‘ortak zemin’ (common ground) bulmanız gerekir. Lakin ortak taban kavramını anlatmakta zorlanacağımız için burada tutsa tutsa ‘ortak akıl’ fiyat dedik ve bu kavramı Türkiye’ye kazandırdık. 88’den beri en az 50 bireyden oluşan 1.500 arama konferansı yapmışız, ötürüsıyla Türkiye’de bizi deneyimlemiş 80-90 bin kişi var.
● Unutamadığınız birkaç toplantı anınızı dinleyebilir miyiz?
II. Kalite Kongresi’nde ‘sıfır hiyerarşi’ temalı bir sunum yaptım. O devirde toplam kalite hareketi devam ediyordu ve herkes ‘sıfır hata’dan bahsediyordu. Sıfır yanılgı. Sıfır bekleme (tam vaktinde üretim). Bir ‘sıfır’dır gidiyordu. Biz de dedik ki ‘asıl bu şey çalışacaksa tertiplerin değişmesi lazım.’ Sıfır hiyerarşi olması lazım ve yatay tertibe dönüşmeliyiz. Sunum yaptığım esnada Kalite Derneği yöneticileri, Brisa’ya Avrupa’da EFQM mükafatını kazandıran bireyler üstüme yürüdüler nasıl bu biçimde bir şey söylersin diye. Kürsüye anlattığım yere kadar geldiler. İtiraz ediyorlardı, güya Meclis ortamı… 90’ların başında bu biçimde bir şey yaşadım. Sahiden Türkiye’nin bam teline basmıştım.
Alışılmış bizim işler daha da büyüdü, TÜSİAD ile Türkiye’nin sanayi stratejisi ile alakalı çalışmaya başladık. Bu çalışmaların birinde OSD’nin uzun yıllar genel sekreterliğini yapmış olan Ercan Tezer Hoca da vardı. Biz iki buçuk gün çalışıyoruz arama konferanslarında, akşamları da çalışıyoruz. O bir küme sanayiciyi toplamış. Akşam yemeğinden daha sonra geldiler. “Biz sendika kurduk hocam. Bizi epeyce çalıştırıyorsun” dediler. Sendika üyeleri daima tanınmış endüstriciler… (Gülüyor) Ercan Hoca’nın muzipliği vardı olağan, Allah rahmet eylesin. Gitmiş herkesi örgütlemiş. “Biz akşam çalışmayacağız” dediler, saatleri de azalttılar, bu biçimde beğenilen bir cümbüşümüz oldu.
“BAŞKANIMIZA ULA RIFAT MI DİYECEĞİM?”
● Arama konferansının prosedüründen dolayı çeşitli dirençlerle karşılaşmışsınızdır.
Arama konferansında her insanın hiyerarşisini sıfırlamanız lazım. Unvan, patronaj, bilgi vb. güç kaynaklarını ortadan kaldırmalısınız. Herkese isimlik taktırarak başladık. Ön ismi büyük, soy ismi küçük harfl erle yazıyorduk. OĞUZ Babüroğlu üzere. 88’den beri bu biçimde yapıyoruz, bunu artık bütün kesimler öğrendi. Artık kolay lakin bu biçimde zordu. örneğin 80’lerin sonunda fazlaca uygun bilinen gazetecilerden bir adedine, hem de profesördü, isimlik taktıramamıştık. bu biçimde bunu yaftalanmak olarak düşünüyorlardı ve kimilerine Yassıada yargılamalarını çağrıştırıyordu.
Güç eşitliğini sağlamak için yaptığımız şeylerden biri ortamdaki düzenlemelerdir. Bizde masa yoktur, sandalyeler ve fl ipchartlarla çalışırız. İştirakli metottan dolayı kimsenin bir ötekinin ensesini görmeyeceği yarım ay nizamında bir oturma tertibimiz var. Ancak kamuyla çalışınca daima ön tarafa bir protokol yapmaya çalışıyorlar. Akşam gidiyoruz. Masalar konmuş ön tarafa, kürsü konmuş. Kaldırtıyoruz, sonraki sabah bir daha masaları konmuş buluyoruz. Natürel isimlik yazdırıyoruz. Bir de herkese arama konferansı müddetince isimle hitap edilmesini rica ediyoruz. Neredeyse 88’den beri beyefendi, hanım, liderim sözcüklerini kullandırtmamaya çalışıyoruz.
Rıfat Hisarcıklıoğlu’nun TOBB Lideri olduğu birinci vakit içinderdı, Lider Vekili de Halim Mete idi. Halim Ağabey epey nüktedan birisi, geldiği toplantılarda kahkahalar eksik olmaz. Neredeyse bütün oda liderlerinin, yaklaşık 80 kişinin olduğu bir arama konferansı düzenlemiştik. İşte anlatmaya başladım, ismen hitap edeceğiz diye. Rıfat diyeceğiz, Halim diyeceğiz. Oldukça bilindik beşerler var. Halim Mete kelam aldı. Kalktı. “Yani ben artık Rıfat Liderimize ula Rıfat mı diyeceğim?” diye sordu ve herkesi güldürdü. Sistem gereği o denli demek zorundaydı.
1995 Ağustosunda Sabancı Üniversitesi arama konferansını yapıyoruz. 55-60 kişi toplamışız. 25 farklı ülkeden gelen bilim insanları vardı. Bülent Eczacıbaşı üzere sanayicilerin yanı sıra mümkün rektör adayları ve öğrenciler de vardı. Bilhassa akademisyenler ve gazeteciler arama konferansı ortamına güç ahenk sağlıyorlar. Zira hepsinin bilgi düzeyi yüksek ve kısa anlatmayı da sevmiyorlar. Kesinlikle ayrıntılı giriş, gelişme, sonuç; yani bildiri verir üzere… İkinci günden daha sonra hocalar kazan kaldırdı. “bu biçimde olmaz! bu biçimde konuşturulmaz! bu biçimde çalıştay olmaz!” Formülü uygulatmamak için klasik konferans tertibinin kurulmasını istediler. Kazan kaldıranlar dünyaca bilindik Türk hocalarımızdı. Bütün akşam sabaha kadar Güler Hanım bu ayaklanmayı engellemek için efor sarf etti. Kendisine bu biçimde teşekkür etmiştim, tekrar teşekkür ediyorum. Arama konferanslarında prosedürün dostlarının olması lazım kesinlikle. Deneyimlemiş olanların olması kıymetli. bu biçimdelar biraz da gençtim alışılmış, genç bir hocanın yahut bir profesyonelin bunları yaptırıyor olması, oradaki hiyerarşiyi sarsıyordu.
Merkez Bankası ile iki farklı çalışma yaptık
● Kamu kurumları ile yaptığınız çalışmalardan birini anlatabilir misiniz?
Bir tezat olduğunu düşündüğüm için şunu anlatayım. Merkez Bankası ile hem Gazi Erçel tıpkı vakitte Süreyya Fedai vaktinde çalıştık. Erçel ile “MB nasıl bağımsızlaşır”, Fedai ile “MB nasıl Avrupa Merkez Bankası’nın bir uydusu olabilir?” sorusunun karşılığını aradık. 4 sene ortayla… 2004’te Türkiye Avrupa Birliği patikasındaydı, AB’ye girildiğinde kurumlarımız AB kurumlarının uzantısı olacaktı. Bilhassa de Merkez Bankası. Paramız Avro olacaktı. Yani tıpkı kurum bir yandan merkezi hükümetten bağımsızlaşırken öbür taraftan Avrupa Merkez Bankasına bağımlı hale gelecekti. Bu manada birebir kurumla yaptığımız farklı bir çalışmaydı.
‘Konuşan kafalar’ yüz yüze ortamı haline geldi
Biz yüksek öğretim dünyasında açık öğretim sisteminden epey da hoşnut değildik. Açık öğretimde kızdığımız konulardan biri, bilgiyi basitlaştırmanın ötesinde ‘konuşan başlar sendromu’ydu. Bu ‘konuşan kafalar’ pandemi ile bir arada en hakim yüz yüze ortamı haline geldi. Yani ‘can cana’dan ‘cam cama’ya geçtik. Ve açık öğretim intikam aldı bizden, açık öğretimdeki konuşan başlar gelip herkesi birer konuşan baş yaptı. Biz de artık ‘yüz yüze’yi bu biçimde yapmaya başladık. İşte kelam alacaksan ekranında sanal el kaldırtıyoruz. Beğeniyorsan alkış emojisi, epey beğeniyorsan kalp emojisini kullanıyorsun vs. “Bu çağda bu kurallarda çalışma ömrü nasıl olacak?” diye sorduğumuzda o denli gözüküyor ki hareket araştırmasının halleri fazlaca daha ağır basacak. Zira fizikselden uzaklaştıkça ortak bir şeyleri üretme daha fazla formüllü ve düzenekli olmak zorunda. ötürüsıyla bizim bilim koluna olan gereksinim giderek artıyor.
● Hocam, özetlemek gerekirse kendinizden bahseder misiniz?
Memur ve bürokrat bir ailenin ferdiyim. Ankara’da doğdum fakat anne babam aslen Erzurumlu. Çocukken babamla Ankara’da çeşitli etkinliklere giderdik ve ben orada benden büyüklerle Erzurum barı tutardım. çabucak sonrasında on iki değişik yörenin halkoyunlarını oynadım. Hatta yurt haricinde birinci paramı halk oyunlarından kazandım. Profesyonel tiyatro oyunculuğu yaptım, Ankara’da çocuk tiyatrolarında oynadım. ötürüsıyla sahne sanatlarıyla hayli haşır neşir bir çocukluğum ve gençliğim oldu. sonrasındasında yaptığım işlerde de daima sahne sanatları hakimdir. 82’den beri öğretim üyesiyim, sınıf bir sahnedir, idare danışmanlığı şirketimizde 88’den beri iştirakli biçimleri uyguluyoruz, orada da bir sahnede üzereyiz.
TED Ankara Koleji’nde okurken okul kanalı ile burs kazanarak İngiltere’ye gittim ve liseyi orada bitirdim. daha sonra University of Sussex’de sanayi mühendisliği lisansı aldım. TÜBİTAK’tan doktora bursu kazanarak birinci olarak University of Lancaster’da lisansüstü seviyede yöneylem araştırması okudum. daha sonra da Amerika’ya Wharton School’a gittim ve orada toplumsal sistem bilimleri doktorası yaptım. 1982-88 yılları içinde Amerika’da hocalık yaptım. Evvel West Chester, daha sonra Clarkson Üniversitesinde çalıştım. 86 yılında işletme fakültelerine memleketler arası akreditasyon veren AACSB’nin eğitim inovasyonu mükafatını Edward Deming ile paylaştım.
1989’da Türkiye’ye geldim ve Bilkent Üniversitesi’nde çalışmaya başladım. 17 yaşında gittiğim yurt haricinden 18 sene daha sonra döndüğümde Türkiye maceram başladı. Evvel iki farklı metodun, arama konferansı ve iştirak tasarım toplantısının bir ortada olduğu bir broşür hazırladım ve birfazlaca şirkete gönderdim. Ansızın on beş değişik şirketten cevap geldi ve Tofaş, Ülker, İGSAŞ vd. ile çalışmaya başladık.
88’den bu yana Sabancı, Koç, Eczacıbaşı, Şiddetli, Kibar, Akkök, Anadolu, Yaşar, Eti, Erdemir ve Oyak üzere büyük Türk şirketlerinin yanı sıra Siemens, Novartis, Netaş, Google, Henkel, IBM vb. yabancı sermayeli şirketlerle çalıştık. Çalıştığımız kurumlar içinde Türkiye’nin en büyük dernek ve vakıfl arı, neredeyse bütün bakanlıklar, odalar, kalkınma ajansları ve sıfırdan kurulan üniversiteler var.
YENİ BİLGİYİ İŞTİRAKLİ METODOLOJİLERLE ÜRETİYORUZ
● Arama teriminden başlayalım mı hocam, biraz kavramları ve metodolojiyi anlamak ismine.
Aslında aksiyon araştırmasından başlamamız lazım. İçinde bulunduğum ekolün ismi aksiyon araştırması. Arama konferansı, karar konferansı, diyalog konferansı vb. bütün bu yüz yüze iştirakli hallerin hepsi aslında aksiyon araştırmasının halleri. Türkiye’ye geldiğim vakit çabucak hemen hareket araştırmasından (action research) bahsetmek fazlaca zordu. Zira ortada bir yöneylem araştırması (operations research) vardı. Aksiyon araştırması ne pekala? bir arada yeni bilgiyi üretme. İnsanların kendi tahlillerini kendileri bulması lazım, bizim değil. Yeni bilgiyi iştirakli metodolojilerle üretiyoruz. Herkes kendi bilgisini ortaya koyuyor, birbirini ikna ediyor, ortak akıl tarafında bir taahhüt veriliyor ve daha sonra da ortak çıkar – ortak hareket mutabakatları yapıyoruz. Değerli olan oradan bu mutabakatlarla çıkmak. Yoksa iki gün konuştuk konuştuk her şey havaya gitti değil.
88’e dönersek, arama paradigması içerisinde ‘ortak zemin’ (common ground) bulmanız gerekir. Lakin ortak taban kavramını anlatmakta zorlanacağımız için burada tutsa tutsa ‘ortak akıl’ fiyat dedik ve bu kavramı Türkiye’ye kazandırdık. 88’den beri en az 50 bireyden oluşan 1.500 arama konferansı yapmışız, ötürüsıyla Türkiye’de bizi deneyimlemiş 80-90 bin kişi var.
● Unutamadığınız birkaç toplantı anınızı dinleyebilir miyiz?
II. Kalite Kongresi’nde ‘sıfır hiyerarşi’ temalı bir sunum yaptım. O devirde toplam kalite hareketi devam ediyordu ve herkes ‘sıfır hata’dan bahsediyordu. Sıfır yanılgı. Sıfır bekleme (tam vaktinde üretim). Bir ‘sıfır’dır gidiyordu. Biz de dedik ki ‘asıl bu şey çalışacaksa tertiplerin değişmesi lazım.’ Sıfır hiyerarşi olması lazım ve yatay tertibe dönüşmeliyiz. Sunum yaptığım esnada Kalite Derneği yöneticileri, Brisa’ya Avrupa’da EFQM mükafatını kazandıran bireyler üstüme yürüdüler nasıl bu biçimde bir şey söylersin diye. Kürsüye anlattığım yere kadar geldiler. İtiraz ediyorlardı, güya Meclis ortamı… 90’ların başında bu biçimde bir şey yaşadım. Sahiden Türkiye’nin bam teline basmıştım.
Alışılmış bizim işler daha da büyüdü, TÜSİAD ile Türkiye’nin sanayi stratejisi ile alakalı çalışmaya başladık. Bu çalışmaların birinde OSD’nin uzun yıllar genel sekreterliğini yapmış olan Ercan Tezer Hoca da vardı. Biz iki buçuk gün çalışıyoruz arama konferanslarında, akşamları da çalışıyoruz. O bir küme sanayiciyi toplamış. Akşam yemeğinden daha sonra geldiler. “Biz sendika kurduk hocam. Bizi epeyce çalıştırıyorsun” dediler. Sendika üyeleri daima tanınmış endüstriciler… (Gülüyor) Ercan Hoca’nın muzipliği vardı olağan, Allah rahmet eylesin. Gitmiş herkesi örgütlemiş. “Biz akşam çalışmayacağız” dediler, saatleri de azalttılar, bu biçimde beğenilen bir cümbüşümüz oldu.
“BAŞKANIMIZA ULA RIFAT MI DİYECEĞİM?”
● Arama konferansının prosedüründen dolayı çeşitli dirençlerle karşılaşmışsınızdır.
Arama konferansında her insanın hiyerarşisini sıfırlamanız lazım. Unvan, patronaj, bilgi vb. güç kaynaklarını ortadan kaldırmalısınız. Herkese isimlik taktırarak başladık. Ön ismi büyük, soy ismi küçük harfl erle yazıyorduk. OĞUZ Babüroğlu üzere. 88’den beri bu biçimde yapıyoruz, bunu artık bütün kesimler öğrendi. Artık kolay lakin bu biçimde zordu. örneğin 80’lerin sonunda fazlaca uygun bilinen gazetecilerden bir adedine, hem de profesördü, isimlik taktıramamıştık. bu biçimde bunu yaftalanmak olarak düşünüyorlardı ve kimilerine Yassıada yargılamalarını çağrıştırıyordu.
Güç eşitliğini sağlamak için yaptığımız şeylerden biri ortamdaki düzenlemelerdir. Bizde masa yoktur, sandalyeler ve fl ipchartlarla çalışırız. İştirakli metottan dolayı kimsenin bir ötekinin ensesini görmeyeceği yarım ay nizamında bir oturma tertibimiz var. Ancak kamuyla çalışınca daima ön tarafa bir protokol yapmaya çalışıyorlar. Akşam gidiyoruz. Masalar konmuş ön tarafa, kürsü konmuş. Kaldırtıyoruz, sonraki sabah bir daha masaları konmuş buluyoruz. Natürel isimlik yazdırıyoruz. Bir de herkese arama konferansı müddetince isimle hitap edilmesini rica ediyoruz. Neredeyse 88’den beri beyefendi, hanım, liderim sözcüklerini kullandırtmamaya çalışıyoruz.
Rıfat Hisarcıklıoğlu’nun TOBB Lideri olduğu birinci vakit içinderdı, Lider Vekili de Halim Mete idi. Halim Ağabey epey nüktedan birisi, geldiği toplantılarda kahkahalar eksik olmaz. Neredeyse bütün oda liderlerinin, yaklaşık 80 kişinin olduğu bir arama konferansı düzenlemiştik. İşte anlatmaya başladım, ismen hitap edeceğiz diye. Rıfat diyeceğiz, Halim diyeceğiz. Oldukça bilindik beşerler var. Halim Mete kelam aldı. Kalktı. “Yani ben artık Rıfat Liderimize ula Rıfat mı diyeceğim?” diye sordu ve herkesi güldürdü. Sistem gereği o denli demek zorundaydı.
1995 Ağustosunda Sabancı Üniversitesi arama konferansını yapıyoruz. 55-60 kişi toplamışız. 25 farklı ülkeden gelen bilim insanları vardı. Bülent Eczacıbaşı üzere sanayicilerin yanı sıra mümkün rektör adayları ve öğrenciler de vardı. Bilhassa akademisyenler ve gazeteciler arama konferansı ortamına güç ahenk sağlıyorlar. Zira hepsinin bilgi düzeyi yüksek ve kısa anlatmayı da sevmiyorlar. Kesinlikle ayrıntılı giriş, gelişme, sonuç; yani bildiri verir üzere… İkinci günden daha sonra hocalar kazan kaldırdı. “bu biçimde olmaz! bu biçimde konuşturulmaz! bu biçimde çalıştay olmaz!” Formülü uygulatmamak için klasik konferans tertibinin kurulmasını istediler. Kazan kaldıranlar dünyaca bilindik Türk hocalarımızdı. Bütün akşam sabaha kadar Güler Hanım bu ayaklanmayı engellemek için efor sarf etti. Kendisine bu biçimde teşekkür etmiştim, tekrar teşekkür ediyorum. Arama konferanslarında prosedürün dostlarının olması lazım kesinlikle. Deneyimlemiş olanların olması kıymetli. bu biçimdelar biraz da gençtim alışılmış, genç bir hocanın yahut bir profesyonelin bunları yaptırıyor olması, oradaki hiyerarşiyi sarsıyordu.
Merkez Bankası ile iki farklı çalışma yaptık
● Kamu kurumları ile yaptığınız çalışmalardan birini anlatabilir misiniz?
Bir tezat olduğunu düşündüğüm için şunu anlatayım. Merkez Bankası ile hem Gazi Erçel tıpkı vakitte Süreyya Fedai vaktinde çalıştık. Erçel ile “MB nasıl bağımsızlaşır”, Fedai ile “MB nasıl Avrupa Merkez Bankası’nın bir uydusu olabilir?” sorusunun karşılığını aradık. 4 sene ortayla… 2004’te Türkiye Avrupa Birliği patikasındaydı, AB’ye girildiğinde kurumlarımız AB kurumlarının uzantısı olacaktı. Bilhassa de Merkez Bankası. Paramız Avro olacaktı. Yani tıpkı kurum bir yandan merkezi hükümetten bağımsızlaşırken öbür taraftan Avrupa Merkez Bankasına bağımlı hale gelecekti. Bu manada birebir kurumla yaptığımız farklı bir çalışmaydı.
‘Konuşan kafalar’ yüz yüze ortamı haline geldi
Biz yüksek öğretim dünyasında açık öğretim sisteminden epey da hoşnut değildik. Açık öğretimde kızdığımız konulardan biri, bilgiyi basitlaştırmanın ötesinde ‘konuşan başlar sendromu’ydu. Bu ‘konuşan kafalar’ pandemi ile bir arada en hakim yüz yüze ortamı haline geldi. Yani ‘can cana’dan ‘cam cama’ya geçtik. Ve açık öğretim intikam aldı bizden, açık öğretimdeki konuşan başlar gelip herkesi birer konuşan baş yaptı. Biz de artık ‘yüz yüze’yi bu biçimde yapmaya başladık. İşte kelam alacaksan ekranında sanal el kaldırtıyoruz. Beğeniyorsan alkış emojisi, epey beğeniyorsan kalp emojisini kullanıyorsun vs. “Bu çağda bu kurallarda çalışma ömrü nasıl olacak?” diye sorduğumuzda o denli gözüküyor ki hareket araştırmasının halleri fazlaca daha ağır basacak. Zira fizikselden uzaklaştıkça ortak bir şeyleri üretme daha fazla formüllü ve düzenekli olmak zorunda. ötürüsıyla bizim bilim koluna olan gereksinim giderek artıyor.